Δευτέρα 13 Απριλίου 2015

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ΕΙΣ ΤΟ ΣΤΟΜΑ ΤΟΥ ΧΙΑΚΟΥ ΛΑΟΥ


Ένα πολύ σημαντικό ντοκουμέντο για την καταστροφή της Χίου μας έστειλε ο Χιώτης καθηγητής Λεωνίδας Πυργάρης. Το ντοκουμέντο αποκτά ιδιαίτερη σημασία γιατί μας κάνει γνωστό το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής υπό το βάρος του οποίου ένας κλάδος της Χιώτικης οικογένειας Ζυγομαλά ( ο Ανδρέας Ζυγομαλάς, πατέρας του Αντώνιου και παπούς του Ανδρέα) κατόρθωσε να ξεφύγει από τον όλεθρο της καταστροφής του 1822 και να μετοικήσει στον Πειραιά και κατόπιν στην Αθήνα με τη γνωστή μετέπειτα πορεία της οικογένειας, δράση της και κατάληξή της στον Αυλώνα. Ευχαριστούμε πολύ τον Λεωνίδα Πυργάρη ο οποίος μας στέλνει συχνά πολύτιμα ντοκουμέντα τα οποία δημοσιεύουμε στον ιστότοπό μας.

Λεωνίδας Πυργάρης
Φιλόλογος Καθηγητής
Χίος

                                                         Χίος: 19 Μαρτίου 2015


     Με την ευκαιρία τής Εθνικής εορτής τής 25ης Μαρτίου 1821, σας αποστέλλουμε προς δημοσίευση και ενημέρωση τού χιακού αναγνωστικού κοινού, με σκοπό τη συντήρηση τής ιστορικής μνήμης,  αποσπάσματα από το βιβλίο τού  Στυλιανού Βίου: «Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού», Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987. Τα εν λόγω αποσπάσματα είναι πρωτότυπες αφηγήσεις ανθρώπων οι οποίοι εξιστορούν τα γεγονότα τών Σφαγών τής Χίου, όπως τα είχαν ακούσει από τους γονείς και παππούδες τους. Αυτό το ιστορικό υλικό συνελέγη το 1921 από έναν σπουδαίο φιλόλογο και λαογράφο, το Στυλιανό Βίο. Βάσει αυτού τού συγκλονιστικού υλικού, το οποίο έχουμε υπομνηματίσει κιόλας, φαίνεται ότι στη Χίο έγινε το 1822 αληθινή γενοκτονία.
   Επίσης παραθέτουμε άρθρο τού καθηγητή Κώστα Βούκουνα, το οποίο αναλύει το ιστορικό περίγραμμα εκείνων τών ημερών τής χιακής τραγωδίας.                                

     
                               Α΄) 1.  Διηγήσεις Μαρίας Μπούρα
                                                (Εκ της πόλεως Χίου)

   α) Στη Σφαγή εκαθούμαστε στο Βουνάκι, κοντά στο τζαμί, όπου οι γονιοί μου είχανε φούρνο και καφενέ, γιατί ήτανε καλοί νοικοκύρηδες. Εγώ τότες ήμουνα 14 χρονώ και τα θυμούμαι όλα.
   Άξαφνα μια μέρα ο πατέρας μου μάς λέει: «Παιδιά μου, οι Τούρκοι μαζεύουν όλους τούς αρχόντους τού τόπου μας». Ως που να το καλομάθουμε, τους είχανε όλους κρεμασμένους στου Κάστρου την πόρτα.
   Αμέσως, το λοιπόν, ο πατέρας μου λε[1] τής μητέρας μου: «Βγερού, τά ‘μαθες; Οι Τούρκοι εκρεμάσανε όλους τούς αρχόντους και ζητούν και το Μισέ Κωνσταντή το Χωρέμη».
   Μα η γυναίκα του τον είχε χωμένο σ’ ένα μνήμα 40 μέρες κ’ ήτρωγε νερό και ψωμί κ’ έτσι εσώθηκε.
   Την άλλη μέρα το πρωί, νά τα ταγκαλάκια[2] απ΄ την Ανατολή! Εβαστούσαν στα χέρια τως φωτιές και μαχαίρια κι εφωνάζανε: «Μωρέ Γκιαούρηδες, τι έχετε να δείτε το ταχύ!». Οι καμένοι[3] οι Χριστιανοί κλειστήκανε στα σπίτια τως. Τουφέκια, μαχαίρια δεν είχανε, γιατί από τα πριν οι Τούρκοι εμαζέψανε και τα σουγιαδάκια[4], ακόμη και τα κατσουνάκια[5] δεν εφήκανε[6].
   Τότες η μητέρα μου λε τού πατέρα μου: «Φραγκούλη, να πάρομε τα παιδιά μας να φύγομε, γιατί οι Τούρκοι έχουν άσκημο σκοπό». Παίρνει λοιπόν ο πατέρας μου τη μητέρα μου, εμένα και την αδελφή μου, παίρνει και δύο ψωμιά και μερικούς ψιλούς παράδες και φεύγομε. Μα πριν να φύγομε, τι ν’ ακούσομε… Εσπούσανε τις πόρτες οι Τούρκοι κ’ εκόβανε[7], ύστερι βάζανε φωτιά σ’ όλα τα σπίτια. Εμείς από ταράτσα σε ταράτσα[8] βγήκαμε στη θάλασσα, όπου πήραμε δρόμο κατά τον Άγιο Μηνά. Στο δρόμο μάς απάντησαν δυό ανθρώποι κ’ εβαστούσαν κουτάλια και χαρανί[9]. Τα πήραν ίσως παν σε κανένα μέρος και βρούνε τίποτα χόρτα και ψήσουνε.
   Ανηβαίνομε λοιπόν στον Άγιο Μηνά και βλέπομε τον κόσμο χιλιάδες μέσα. Ό,τι καθήσαμε να φάμε λίγο ψωμί, ακούμε φωνές  «Τα ταγκαλάκια έρχουνταινε!». Τότες ο πατέρας μου λέει:
   «Βγερού, αν μείνομεν εδώ, θα μας σφάξουν, μόνον ας φύγομε, πριν κλείσει το μοναστήρι».
   Παίρνομε δρόμο και καταβαίνομε στο Λιμνιώνα, ίσως βρούμε κανένα καΐκι. Η κακή μας τύχη και απαντήσαμεν ένα μπουλούκι Σαμιώτες και μας πήραν τον πατέρα μας και αφήσανε τη μητέρα μου, εμένα και την αδερφή μου. Πήραμε δρόμο κ’ εβγήκαμε στο Λιθί. Εκεί απαντούμεν ένα χωριάτη και τον αρωτά η μητέρα μου: «Πού βρισκόμαστε καλέ;». Κ’ εκείνος τής λέει: «Μωρή παλιοκαστρινή, γα σας μάς σφάζουν οι Τούρκοι». Και ήπιασε πέτρες και μας τραβούσε. Η μητέρα μας η καϋμένη έμεινε μοναχή, χωρίς άντρα, νύχτα, με δυό κορίτσια, χωρίς να ξέρη πού ήτανε. Παίρνομεν τα βουνά και φτάνομε στης Αγιάς Μαρκέλλας τον ποταμό και βλέπομεν τα βουνά γεμάτα Τούρκοι, που ερκόντανε προς το μέρος το δικό μας. Τότες μάς παίρνει η μητέρα και κρυφτήκαμένε μέσα στους βάτους και εκεί ξημερωθήκαμε. Τη νύχτα πού να κοιμηθούμενε, που περνούσαν οι Τούρκοι αφ’ το δρομαλάκι που ήτανε από πάνω μας. Τέλος, εξημέρωσεν ο Θεός την ημέρα κ’ επήγαμεν στην Αγιά Μαρκέλλα. Κ’ εκεί όμως δεν βρήκαμεν καΐκι και γυρίσαμε πίσω και πάμενε σ’ ένα χωριό. Εκεί μάς απάντησεν ένας κουμπάρος μας και λε τής μητέρας μου: «Έλα να σε κρύψω με τα κορίτσια σ’ ενός Τούρκου τον αχερώνα». Μα ο άθλιος μόντις[10] μάς ήκρυψένε, πάει και λε τού Τούρκου: «Έλα να δεις που σού ΄χω δυό κορίτσια κρυμμένα». Του λε ο Τούρκος: «Τι σού είν’ αυτές;». Λέει: «Κουμπάρες μου». Τότες ο Τούρκος βγάζει το σπαθί του και του κόβει το κεφάλι ομπρός στα μάτια μας κ’ έρκεται και μας λέει: «Αυτός επειδή  ήτανε κουμπάρος σας και σας επρόδωσενε, τον σκότωσα, μόνο εσείς φευγάτε». Και μας ήδειξε δρόμο κ’ εβγήκαμε πάλι στο Μέγα Λιμιώνα. Κι΄ εκεί είδαμε καΐκια Σαμιώτικα βαθειά αραγμένα, και στην ακρογιαλιά ήτανε πολύς κόσμος, γυναικόπαιδα πολλά. Οι Σαμιώτες με τις βάρκες επαίρνανε τον κόσμο, μα όποιος είχενε πολλούς παράδες και χρυσά, όποιος δεν είχενε τον αφήνανε όξω. Η καϋμένη η μητέρα μου είχε στο στήθος της ένα πουγγί γεμάτο με ψιλούς παράδες και Μισιριώτικα κουκάκια που μας ήδινεν από δυό τριά  τήε κάθε μιανής, για να περάσει η πείνα, βγάζει μια φουχτιά και τα δείχνει τών Σαμιωτών. Αυτοί νομίζοντας πως ήτανε το στήθος της γεμάτο παράδες, μας επήρανε μέσα στο καΐκι. Την ώρα που μπήκαμεν στη βάρκα, είδαμεν τη θάλασσα κόκκινην αφ’ το αίμα. Άλλο δεν ακούαμεν φωνές, κλιάματα κ’ εβλέπαμεν παντού φωτιές. Σαν εφύγαμεν λίγο μακριά, οι Τούρκοι μάς τραβούσανε και τα κουρσούμια[11] περνούσαν από πάνω αφ’ τα κεφάλια μας. Λίγο να μας σκοτώσουν. Βλέπαμε στην ακρογιαλιά εκείνους που μείνανε και τι να δούμενε… Οι Τούρκοι τούς εσφάζανε, τους εκάμνανε κομμάτια και τα πετούσανε στον αγέρα.
   Τα όσα είδαν τα μάτια μου ποτές μου δεν θα τα ξεχάσω!
   Σαν ηφτάσαμε στη Σάμο, οι Σαμιώτες δεν μας ηθέλανε γιατί δεν είχαμε λεφτά. Όποιοι δεν είχανε λεφτά, τους εγδύνανε και τους εστέλλανε στο Μοριά. Εκεί μάς εστείλανε κ’ εμάς. Ο πατέρας  μου που τον πήραν οι Σαμιώτες, τους ξέκοψε και πήγε κ’ εκείνος στο Μοριά, καταγυρεύοντας να μάθει για μας. Τον έπιασε[12] θέρμη[13] και εκοιτούντανε[14] σ’ ένα υπόγειο. Επηγαίνανε το λοιπόν τότες όλες οι Χιώτισσες όπου εμαθαίνανε πως ήταν Χιώτες και τους εκάμνανε ρεμέντια[15]. Επήγαινε λοιπόν και η μητέρα μου για να μάθει για τον άντρα της. Μα δεν τον εγνώρισένε γιατί ήταν αγνώριστος αφ’ την αρρώστια. Ερώτανε πια τους άρρωστους: «Ποιος είσαι σύ; Ποιος είσαι συ;». Και της ελέγανε. Ερώτησε κ’ εκείνονε και της είπεν! «Είμαι ο Φραγκούλης ο Μπούρας». Τότες η μητέρα μου τον γνώρισένε και μεις τον εγνωρίσαμεν και ανταμωθήκαμεν πάλι όλοι.
   Σαν εγίνηκεν καλά ο πατέρας μου, μας ήλεγένε: «Είχαμεν τύχη που φύγαμεν αφ’ τον Άγιο Μηνά, γιατί οι Τούρκοι τούς έσφαξαν όλους. Επειδή  δεν ημπορούσανε ν’ ανοίξουνε την πόρτα, εκάμανε μιαν τρύπα στον τοίχο κ’ εμπήκανε μέσα κ’ εμπαίναν ένας ένας. Ύστερι εμπήκαν όλοι κ’ εσφάξαν όλους τούς Χριστιανούς κ’ εκάψανε την Εκκλησιά ως και μέσα στη στέρνα ερρίξανε φωτιά και τους εκάψανε».
   Ύστερ’ από κάμποσα χρόνια εγυρίσαμε πίσω στη Χίο κ’ επήγαμεν να βρούμε τα σπίτια μας. Μα όχι σπίτια, αλλά ούτε σημάδι δε βρήκαμένε.
   Η Χίος όλη ήταν σκόνη, καμένα όλα και δεν μπορούσαμεν να καταλάβομεν πού ήταν το σπίτι μας, κ’ έτσι εφύγαμεν κ’ επήγαμεν στη Σύρα.

   β) Η αδερφή μου η παντρεμένη, την ώρα που γίνηκεν η σφαγή, εγέννησενε. Ο άντρας της ήφυγενε και την άφηκε μοναχή στο σπίτι κ’ έτσι εγέννησε μοναχή της. Οι Τούρκοι κάτω από το σπίτι της εβάζαν φωτιά. Τι να κάμει το λοιπόν; Παίρνει το μωρό και το δένει μπρος στο λαιμό της κ’ ένα μπογαλάκι ρούχα στην πλάτη της και το τετραβγάγγελο[16] κι’ από ταράτσα σε ταράτσα βγαίνει στην ακρογιαλιά και πέφτει στη θάλασσα. Η θάλασσα κοκκίνησεν αφ’ το αίμα της, εκείνην την στιγμήν ήταν ό,τι που γέννησενε. Εκείνην την ώρα ήρχουνταν μια βάρκα από βασιλικό εγγλέζικο βαπόρι, κ’ ενόμισαν πως ήτανε λαβωμένη και την πήρανε και την πήγανε στο βαπόρι και την αρωτούσανε πού ήταν κτυπημένη. Τως είπενε πως δεν ήταν κτυπημένη πούβετα[17], μόνο πως εγέννησε. Την αλλάξανε, της εδώκανε ρούχα και βαφτίσανε το μωρό και το βγάλανε Χιωνίτσα. Την εφέρανε στη Σύρα, όπου ανταμώθηκε με την αδελφή της. Τον άντρα της τον εσκότωσαν οι Τούρκοι.

   γ) Ο αδελφός μου ο Μανώλης Μπούρας, ήτανε 25 χρονών. Σαν ήρτανε οι Σαμιώτες ήφηκεν τους γονιούς του κ’ επήγε μαζί τους κ’ επολέμησενε. Άρπαξε μάλιστα στο κούτελο μια σπαθιά. Σαν ήρτανε οι Τούρκοι κ’ επατήσανε το σπίτι, η μητέρα μου αφ’ την τρομάρα της επέθανε. Τη αδελφή του την Πλουμού, που ήταν πάρα πολύ όμορφη, την επήραν οι Τούρκοι και τον πατέρα του τον εσφάξανε μπροστά της. Την Πλουμού την πήρεν ένας πασάς για γυναίκα του και την ελέγανε Σουλτάνα και την πήγε στην Κρήτη. Σαν ετέλεψεν ο πόλεμος και ήδωκεν ο Θεός κ’ εσώθηκεν, ήρτεν εδώ στη Χίο και δεν βρίσκει κανένα του συγγενή να μάθει για την αδερφή του. Πάει στη Σύρα και μαθαίνει πως μια Χιώτισσα πολύ όμορφη, την έχει ο πασάς γυναίκα του στην Κρήτη. Ήθελε να τη δει, να τη γνωρίσει. Ξυρίζει τα μουστάκια του, ντύνεται χανούμικα κ’ επουλούσε τζεβρέδες[18] κάτω αφ’ το σπίτι τού Πασά. Λέει τού πορτιέρη να πει τού χανουμακιού  πως έχει όμορφα πράγματα και πουλεί, αν θέλει ν’ αγοράσει. Εκείνος τό ΄πενε και τον εστείλανε να του φωνάζει ν’ ανήβει στο χαρέμι. Επήγαινε μέσα και είδενε πολλές χανούμισσες και εψουνίσανε. Ήρτεν και η Σουλτάνα και την εγνώρισεν πως ήταν η Πλουμού και επόμεικε σαν νεκρός. Του λέει εκείνη: «Πώς ήπαθες ευτό το χάλι, χανουμάκι;». Της λέει: «Μπορώ να σου πω δυό λόγια να με λυπηθείς;».Τότες διατάζει τις άλλες χανούμισσες να βγούν όξω και της λέει: «Κοίταξέ με καλά… Εγώ είμ’ ο αδελφός σου ο Μανώλης!».
   Εκείνη τον εγνώρισε, τον εφίλησε και του λέει: «Γλήγορα να φύγεις από δω… Πρέπει να φύγομε μαζί. Φεύγα. Να πας στου λουτρού την πόρτα να με περιμένεις και θά ΄ρθω να φύγομε». Πηγαίνει αυτός εκεί που τού ΄πε και εφύλαγενε. Εκείνη μαζεύει όλα της τα χρυσά και τα ρούχα της και πάει στο λουτρό. Σαν ήκαμεν το λουτρό, βγήκε κ’ έφυγε μαζί του. Ο Πασάς πάει στο σπίτι δεν τη βρίσκει, ρωτά την ντελέκισα[19] και του λέει πως έφυγε με μια χανούμισσα. Παν και την πιάνουν στο καΐκι. Εκείνος επρόφθασενε κ’ εχώθηκενε[20]. Την παίρνει πάλι ο Πασάς και διατάζει να την δέρνουν κάθε μέρα και να μην την αφήνουν να βγαίνει καθόλου όξω. Ο Μανώλης δεν μπορούσε να το χωνέψει, την αδελφή του να την έχει Τούρκος. Σε δυό χρόνια ξαναπάει. Πάει στο Εγγλέζικο Προξενείο με μέσο και λέει τού Προξένου: «Θα φέρω την αδελφή μου να μου τη χώσεις[21]». Γράφει τότες ένα γράμμα και το στέλλει στην αδερφή του και της λέει νά ΄ρθει στο Προξενείο. Εκείνη τότες λέει τού Πασά: «Πασά μου έχω δυό χρόνια να πάω στο λουτρό. Δεν θα μ’  αφήσεις να πάω;». Εκείνος την έστειλε με άλλες, για να την φυλάγουνε, μα εκείνη αφ’ την πίσω πόρτα έφυγε και πήγε στο Προξενείο. Ήταν καΐκι έτοιμο κ’ εφύγανε και πήγανε στη Σύρα. Στη Σύρα επαντρεύτηκε, γιατί ήταν πολύ όμορφη. Ύστερα ο Μανώλης ήρτενε στη Χίο κ’ ήθελε να ξεπλύνει την προσβολή τής αδερφής του σε Τούρκου γυναίκα. Τά ΄φτιασε το λοιπόν με μια χανούμισσα κ’ επήγαινε και την ηύρισκενε ταχτικά, μα μια φορά τον έφτασεν ο Τούρκος κι αφ’ την ταράτσα, που πήδησε να φύγει, ήπεσεν κάτω και εσκοτώθηκενε.

   [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού,
Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 13-18]


                                  2. Διήγησις Μικέ Φλατσούση
                                                (Από τον Κάμπο)

   Τον καιρό τής Επανάστασης  ήμουνα 15 χρονών. Ο μακαρίτης ο πατέρας μου μ’ έχενε κοπέλλι[22] με το μπάρμπα μου το Γιώργη. Από καιρό εγινόνταν ανησυχίες με τους Τούρκους. Οι πλούσιοι είχαν βγαρμένες από τη Χιό τις φαμέλιες τως.
   Τη Μεγάλη Πέφτη ήμουνα στο χωράφι κ’ εφύτευα ροβίθια. Τ’ απόγευμα ήκουσα κατά το μέρος τού Κάστρου τουφεκιές. Σε κομμάτι είδα ανθρώπους να περνούνε με φορτωμένα μουλάρια και να τραβούνε κατά τα Μαστιχόχωρα.
   Τους ερώτησα και μού ‘πανε πως εφάνηκεν η Τούρκικη αρμάδα κ’ οι Τούρκοι τού Κάστρου επήρανε θάρρος κ’ επεταχτήκανε όξω κι αρχίσανε να σφάζουνε.
   Σαν τό ΄κουσα, τρόμαξα κ’ ήτρεξα και τό ΄πα τ ΄αφεντικού μου. Εκείνος μ’ έστειλεν να κουβαλώ χοχλάκους[23] από τον Κοκκαλά κι αφού ήβαλεν τη σκάλα εστίβαζεν τούς χοχλάκους γύρου γύρου στην αστρακιά[24].
   Επήρεν και δυό ψωμιά, μ’ ενήβασεν κ’ εμένα κ’ ετράβηξεν τη σκάλα πάνω.
   Οι συγγενήδες μας ετραβήξαν όλοι κατά τα Μαστιχόχωρα, μόνον ο πάππους μου, επειδής ήταν πολύ γέρος και δεν εμπόρενε[25] να τους ακολουθήσει, ήμεινενε. Εκαθούντανε μες στο περιβόλι κ’ εφουμάριζενε[26].
   Τη Μεγάλη Παρασκευή εκούσαμενε μια τουφεκιά. «Τον πάππου σου θα σκοτώσανε, βρε Μικέ», μού ΄πεν ο μπάρμπας μου. Τα μεσάνυχτα κατηβήκαμενε και τον ηύραμενε σκοτωμένο. Τον επήραμεν και τον εθάψαμεν κοντά σε κάτι βάτες. Ύστερι απέ χρόνια επήγαμεν τα κόκκαλά του στον Άγιο Τρύφο.
   Το Μεγάλο Σαββάτο τ’ απόγεμα ακούσαμενε τουφεκιές κατά τον Άγιο Μηνά. Εκεί ήτανε μαζεμένος πολύ κόσμος, ήτανε και κάμποσοι με τα τουφέκια και είχανε και δυό Αρμολούσικες στάμνες μπαρούτι.
   Δυό ταγκαλάκια Τούρκοι ήρτανε να πατήσουνε το Μοναστήρι. Οι Χριστιανοί τούς πιάσανε στο τουφέκι, τους επήγανε ίσια με τα Κεραμαριά. Την άλλη μέρα ήρτανε πιο πολλοί Τούρκοι με καβαλαρία. Είχανε και δυό κανόνια και τα βάλανε στους μύλους τού Νεχωριού, εμπορέσανε κι ανοίξανε μια τρύπα και μπήκανε μέσα κι αρχινήσανε να σφάζουνε. Από πάνω αφ’ την αστρακιά ακούγαμε τη βοή τού κόσμου και τις φωνές.
   Οι σκύλοι τού Κάμπου είχανε δρόμο ανοιγμένο μες στα σιτάρια και πηγαίνανε και τρώγανε τα λέσια[27]. Ο Κάμπος ήταν έρημος. Οι πέρδικες είχανε φωλιές μέσα στα περιβόλια. Οι Τούρκοι εβγαίνανε το πρωί, εκάνανε ό,τι κάνανε και το βράδυ γυρίζανε στο Κάστρο. Τους ακούγαμε κάθε βράδυ, που περνούσανε μες στα περιβόλια.
   Το ψωμί πού ΄χαμε μάς απόκαμε[28] και κατηβαίναμε τη νύχτα και τρώγαμε χλωροκούκκια. Εμένα η ζωή αυτή δε μού ΄ρεζενε[29], γι΄αυτό ένα βράδυ, την ώρα που κοιμούνταν ο μπάρμπας μου, του ξέκοψα και τράβηξα κατά το Πυργί με την ιδέα πως δεν ήταν εκεί Τούρκοι. Η μέρα με βρήκε στους Ασβεστολάκκους, όξω από το Πυργί. Εκεί εφυλάγανε Τούρκοι. Άξαφνα βρέθηκα μπροστά τους. Έκαμα να φύγω, μα ένας ήστρεψε το τουφέκι του κατά πάνω μου και μου φώναζενε: «Ντουρ![30]». Εγώ στάθηκα. Ένας ήρτενε και με πήρενε και με πήγε μες στο χωριό και μ’ έδωκε μιανού[31], που καθώς εκατάλαβα, ήτανε αρχηγός. Τους Χριστιανούς τούς είχανε κλεισμένους μέσα σ’ ένα μαγαζί κι απ’ όξω εφυλάγανε Τούρκοι. Οι καπεταναίοι τών Τούρκων εκαθόντανε στο Λειβάδι[32] τού χωριού. Εκεί εφέρνανε τούς Χριστιανούς δεμένους εξάγκωνα και τους εκόβαν τα κεφάλια. Τα μωρά τα πετούσανε στον αγέρα και τα τρυπούσανε με τα σπαθιά!
   Ύστερα μάς εφέρανε στη Χώρα, εμένα με γυναικόπαιδα, και μας εμπαρκάρανε για τη Σμύρνη. Εκεί μάς επουλήσανε. Εμένα με πήρεν ένας Τούρκος και μ΄ έστειλε να του πάρω νερό. Στο δρόμο μού ‘σπασεν η στάμνα κ’ επήρα κ’ εγώ και τράβηξα κατά τα βουνά. Εκεί έζησα δέκα μέρες. Ένας βοσκός μού ΄δινε γάλα. Ύστερι μ΄έπιασεν η παγανιά[33] και με ξαναπούλησεν σ’ ένα πασά κι από κει πάλι εξέκοψα[34] και γύρισα στη Χίο.
   Στα ΄28 μάς διώξανε πάλι και φύγαμε για τη Σύρα. Ήζησα κ’ εκεί ανάμιση χρόνο.

   [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 19-21]

                                      3. Διήγησις Φιλίππου Πατελίδα
                                                   (Από τον Κάμπον)

   Ο Φατούρος ήταν αφ’ τα Θυμιανά, δραγάτης[35]. Τότες που πήγανε στον Άγιο Μηνά, οι Τούρκοι εθαρρούσανε[36] πως είναι Κάστρο, γιατ’ ήταν καμιά κοσαριά Σαμιώτες κ’ επυροβολούσαν από νωρίς. Τη νύχτα οι Σαμιώτες εφοβηθήκανε γιατί είδανε πολλή Τουρκιά κ’ εφύγανε. Την άλλη μέρα οι Τούρκοι εκάμανε μια τρύπα αφ’ τ’ αριστερό το μέρος. Μα ήτανε στενή η τρύπα και εμπαίναν ένας ένας. Τον πρώτον τον ήκοψεν[37] ο Φατούρος με το σπαθί του και τον ετράβηξε μέσα. Ήκοψεν καμιά κοσαριά, κ’ οι Τούρκοι χωρίς να το πάρουνε χαμπάρι. Ύστερις ήσπασεν το γιαταγάνι του. Έβγαλαν τότες ένα ξύλο αφ’ τα στασίδια τής Εκκλησιάς και του το δώκανε να τους χτυπά. Μα σε τούτο το αναμεταξύ εμπήκεν ένας μέσα κ’ εφώναξε τών αλλωνών να μη μπαίνουν, γιατί όσοι μπήκαν τούς εκόψαν οι Γκιαούρηδες. Τον εσκότωσεν κι’ αυτόν ο Φατούρος. Έπιασαν τότες οι Τούρκοι κ’ εκάμαν άλλην τρύπα αφ’ το αντικρυνό μέρος κ’ εμπουκάρανε[38] μέσα.
   Το τι γίνηκεν εκεί μέσα δεν περιγράφεται… Τρεις χιλιάδες ψυχές ήτανε, και πολύ λίγοι σωθήκανε μέσα στο αναμπουμπουλίκι[39]. Αφού εκατασφάξανε τον κόσμο εβάλανε φωτιά. Και μέσα στη φουντάνα που ήτανε κρυμμένοι πολλοί, ερρίχτανε αναμμένα πανιά. Ένας γέρος καλόγερος απ’ τους Ολύμπους με το ένα μάτι μού τά ‘λεγεν πολλές βολές[40]. Αυτός ήταν μικρός, τον επιάσανε σκλάβο κ’ εγλύτωσενε. Και μού ΄λεγενε: «Βλέπεις έδευτο το ρεματάκι; Ήτρεχεν το αίμα σαν ποταμός! Κ’ έδεκεί στα κυπαρίσια εκάθουνταν κ’ εξεκουράζουνταν οι Τούρκοι κ’ ύστερα αρχινούσαν πάλι το πελέκι[41]».

   [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 25-26]

                               
                                     4. Διηγήσεις Νικολάου Ζέρα
                                                    (Εκ Μεστών)

   α) Απάνω στο Μεροβίγλιν[42] είναι μια φουντάνα. Εκεί δυό Τούρκοι είχαν ένα Χριστιανό πιστάγκωνα[43] δεμένο και κάτσαν να ξεδρώσουν. Ο ένας Τούρκος εδίψασεν κ’ ήβγαλεν το σιναχλίκι του κ’ εκατέβη στη φουντάνα, να πιεί, ο άλλος ήστρεψεν αφ’ τα Ψαρά κ’ είπεν: «Α! Γκιαούρηδες και πού θα μας τα πάτε…». Ο Χριστιανός καθώς ήταν δεμένος πιάνει το πιστόλι τού Τούρκου και τραβά μιαν αυτουνού στη ράχη και πάρ΄ τον κάτω. Ο άλλος που ήταν μέσα στη φουντάνα ήτρεξεν ν’ ανήβει πάνω, μα ο Χριστιανός από πάνω εδάγκανεν τα χέρια του, εκεί που ήπιανεν αυτός τα πελεκητά, κι αφ’ τον πόνο αφήνει τα χέρια του κ’ ήπεσεν μέσα κ’ επνίγη.

   β) Στην Επανάσταση οι Τούρκοι ετρέχαν στο Χωριό κ’ εσφάζαν τούς αθρώπους. Εμείς σαν το μάθαμεν, ετρέξαμε για να χωστούμε, κ’ επήγαμεν εις το Διαπόρι.
   Το Διαπόρι είν’ ένα νησάκι μέσα βαθιά στη θάλασσα ως μισή ώρα αφ’ την ακρογιαλιά, κ’ είν’ όλο βράχια γεμάτα από βαθιές σπηλιές.
   Τότες δυό τρεις αθρώποι επήγαν εκεί με μια σκάφη, την εδέσαμεν από τα πισινά, την εδέσαν κ’ εκείνοι από μπρος κ’ εμπαίναν μέσα δυό δυό, τρεις τρεις και τους ετραβούσαν εκείνοι που ήταν εις το νησί κ’ εμείς εφήναμεν το σκοινί, ύστερι πάλι ετραβούσαμεν το σκοινί κ’ ήρκουνταν η βάρκα πίσω.
   Έτσι εβάλαμε μέσα ό,τι θέλαμε φαγώσιμα, σιτάρια, λάδια, κουκκιά κ’ εκουβαλήσαμεν κι όλους τούς γέρους, τις γυναίκες και τα παιδάκια κι  απ΄’ έξω εφυλάγαμεν εμείς οι άντρες. Δυό τρεις παλληκαράδες επηγαίναν στο χωριό τη νύχτα γιατί εφυλάγαν οι Τούρκοι, κ’ επαίρναν αφ’ τα σπίτια σιτάρια και ό,τι ευρίσκαν και τα πηγαίναν στο Διαπόρι.
    Απάνω στο Διαπόρι εγέννησε μια γυναίκα και το παιδάκι το βαφτίσαν μέσα σ’ ένα γλαστρόκωλο[44]. Εδέτσι[45] επερνούσαμε στο Διαπόρι, ως που ήρταν καΐκια αφ’ τα Ψαρά κ’ επήραν μας κ’ έτσι εγλυτώσαμε.
   Τις ημέρες πού ‘μαστεν απάνω στο Διαπόρι ένας χωριανός εγύριζε μέσα σ’ έναν ποταμό, για να κρυφτεί πούφετα[46], γιατί ήμεινεν τελευταίος απ’ όλους και δεν το ΄ξερεν πως οι άλλοι επήγαν εις το Διαπόρι. Μέσα στον ποταμόν επάντησεν[47] έναν Τούρκον. Ο Τούρκος σαν τον είδεν, έκαμεν[48] τον κουτσό, πως τον πονεί το ποδάρι του, και του φώναζε να τον σηκώσει, να τον πα στο χωριό. Ο κακομοίρης ο άθρωπος τον εσήκωσε και τον ενήβαζεν έναν ανήφορο. Εκεί επέρασεν από έναν πηγάδι, ο Τούρκος εδίψαν και τού ΄πεν να κατέβει να πάρει νερόν να πιεί. Ο άθρωπος εκατέβην κ’ εγέμισεν το φέσιν του νερόν, μα σαν ενήβαινεν τού χύθην το νερόν. Ύστερι ξανακατέβην, μα πάλι τού χύθην. Τότες ο Τούρκος εκατέβην μοναχός του στο πηγάδι για να πιεί. Ο χωρικός τότες, την ώραν που ήπινεν ο Τούρκος, εγκρέμισεν όλα τα χείλια τού πηγαδιού και τον εσκότωσεν μέσα στο πηγάδι. Ύστερα ήφυεν[49] κ’ επήγεν στο Διαπόρι και τό ΄πεν και στους άλλους. 

   [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 36-37]

                                            5. Διήγησις Μιχαήλ Μέλη
                                                     (Εκ Καρδαμύλων)

   Ο Γιάννης ο Κολώνας ή Γιάσοφος[50], ο πάππους μου, ήταν κ’ εφτός παλληκάριν τού Κονταναγνώστη. Ήταν κοντός και πολύ γρήγορος εις τα πόδια. Ο πατέρας μου τον ερώταν πολλές φορές αν εσκότωσεν κανέναν ταγκαλάκι, κ’ εκείνος τού ΄λεγεν: «Α σού πω την αλήθεια; Σαν εφύγαμεν αφ’ την Τουρλωτήν και επηγαίναμεν ίσια κάτω, εδεκεί στον ποταμόν τής Αγιάς Ερήνης βλέπω ένα ξαπλωμένο μέσα στις αλυγαριές. Πηγαίνω ζάγα ζάγα[51] εδεκεί[52] και του κατηφέρνω[53] μια με το στιλέτο. Βλέπω τον που δεν εσπούρδιζεν, κ’ εθάρρουν πως ήτον ζωντανός και τό ΄καμνεν επίτηδες. Πάω πιο κοντά, και τά ΄χεν τεντωμένα[54].
   Ύστερ’ από την Σφαγήν επήγε στο Μωριά κ’ επολέμαν με τ’ ασκέρια τού Κολοκοτρώνη. Μας έλεγεν πως σαν επήγεν εκεί, είχαν πιασμένους καμιά σαρανταριά Τούρκους. Ο Κολοκοτρώνης, διαβολισμένος[55] με τη Σφαγήν τής Χιός, είπεν: «Δεν υπάρχει εδώ κανένας Χιώτης να τους πάρει να τους σφάξει, να πάρει πίσω το αίμα». Επαρουσιάστην εκείνος κ’ ένας άλλος Χιώτης και τους επήραν και τους εσφάξαν όλους.

      [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 51-52]


                
                                      6. Διήγησις Ιωάννου Δ. Τσατσαρώνη
                                                       (Εκ Βροντάδου)

   Ο πάππους μου, ο Χατζή Σταμάτης ο Τσατσαρώνης, στην Επανάσταση ήφυγεν αφ’ το Βροντάδο με την οικογένειά του και πολλούς συγγενείς, το όλον 150 ψυχές, κ’ επήγαν στο Μελανιό[56].
   Εκεί που καθόνταν απάνω σ’ έναν κάβο κ’ επερίμεναν κανένα καράβι αφ’ τα Ψαρά, επεινάσανε. Ο πάπους μου τότες εσυγκινήθηκεν. Επήρε  δυό παλληκάρια, κ’ επήγαιναν στο Άγιο Γάλας, να ζητήσουν ψωμί.
   Στο δρόμο σ’ ένα ύψωμα, που το λεν «Δυό αδερφοί», ήταν κρυμμένο ένα μπουλούκι Τούρκοι, που τως ερίξανε και τους εσκοτώσανε και τους τρεις. Ύστερις κατέβηκαν αφ’ το ύψωμα οι Τούρκοι κ’ επήγαν κοντά στους σκοτωμένους, κ’ εκόψαν τα κεφάλια τους, και τα πήραν και τραβήξαν στο Μελανιό.
   Στο Μελανιό εσφάξαν όλους τους ηλικιωμένους κ’ εφήκαν τα παιδιά όσα μπορούσαν να πορπατούν. Μέσα σ’ αυτά τα παιδιά ήτανε και ο πατέρας μου με τους αδερφούς του, τον Αντώνη, το Θοδωρή, και τον Κωσταντίνο, που μόντις[57] είδανε την κεφαλή του πατέρα τους, την εγνωρίσανε, την επιάσαν από τη γη, την εφιλούσανε και εκλαίγανε.
   Τότες οι Τούρκοι εδώκαν την κεφαλή στον πατέρα μου, και την κρατούσεν ως κάτω τη Χώρα, δέκα ώρες δρόμο, και άμα καμιά φορά εκουράζουνταν και την άφηνε κατά γης, οι Τούρκοι τού χτυπούσανε με το καμιτσί και την εσήκωνεν πάλι.

      [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 61]

                                      7. Διήγησις Πέτρου Μπουρνιά
                                   (Εκ Πυραμάς, κατοίκου Λειβαδίων)

   Δεν περιγράφεται το τι εγίνηκε στα ’21 στη Χιό. Αρχηγός εδώ ήτανε ο θειός μου ο Χατζή – Αντώνης ο Μπουρνιάς. Αλλά φταιν οι Χιώτες τής Χώρας, που δεν τον εκολουθήσανε τότες, που ήρτε εδώ με άλλα παλληκάρια και με τους Σαμιώτες και με το Λυκούργο το Λογοθέτη.
   Απ’ όλους τούς Καστρινούς[58] τότες μόνον ένας Ράλλης, δημογέροντας, τους εβοήθησε κ’ ήταν σύφωνος με το θείο μου, οι άλλοι όλοι εφοβούντανε να μη χάσουν το βιό τους και δεν ήθελαν πόλεμο με την Τουρκιά, γι’ αυτό κ’ οι Τούρκοι μάς εδιόρθωσαν[59] τότες όλους. Και για να δείξουν πως είναι πιστοί, εκούσαν[60] τού Πασά και των Αγαρηνών, που τους αποκοίμησαν με λόγια και τους επήραν τα τουφέκια και τα μαχαίρια και τα σουγιαδάκια ακόμα, κ’ ύστερα τούς εκρέμασαν μαζί με το Δεσπότη μας, και τους άλλους απ’ άκρη ως άκρη τής Χιός τούς εσφάξαν.
   Πολλοί Φραγκοχιώτες τότες – ευτοί όμως δεν ήταν Χριστιανοί – εβοηθούσαν τούς Τούρκους κ’ επρόδιδαν τούς δικούς μας, όπου ξέρανε πως ήταν κρυμμένοι.
   Ο Χατζ’ Αντώνης ο Μπουρνιάς είν’ αδερφός τού πατέρα μου τού Δημήτρη. Εγεννήθηκε κ’ εμεγάλωσε στην Πυραμά, εκεί που γεννήθηκα κ’ εγώ, μες στο σπίτι πού ΄χεν τώρα ο πατέρας σου ο Παπάς[61], μάλιστα το κατάχυμα[62] τού σπιτιού σας τό ΄φερα εγώ. Είναι άγρελλας[63].
   Ο μπάρμπας μου, ο Χατζ’ Αντώνης ο Μπουρνιάς, σαν ήταν δεκοχτώ χρονών εγύριζε με τα καράβια. Και σαν επήγε στη Σάμο, ήταν εκεί Γαλλικά καράβια, βασιλικά. Τον είδαν οι Φράγκοι έξυπνο παλληκάρι και τον επήραν μαζί τους στη Φραγκιά. Εκεί επήγεν κ’ επολέμησε με τον Μποναπάρτη[64] στη Σαρδηνιά και στην Αίγυφτο κ’ έγινεν οφφιτσιάλος[65].
   Ο πάππους μου τον είχεν πολλά χρόνια χαμένο, και ξαφνικά τού ΄ρτεν πριν την Επανάσταση, με φτερά στο καπέλλο, με πολλά χρυσά γαλόνια και με σπαθί, κ’ είχε μεγάλη θέση και πολλήν υπόληψη, γιατί ο Γάλλος εδώ Πρόξενος ταχτικά επήγαινεν και τον ήβλεπε, κ’ είχαν μεγάλες φιλίες. Οι πάσάδες εδώ τον εφοβούνταν, κ’ ήθελαν οι μεγάλοι Τούρκοι εδώ τις φιλίες του. Ήταν ευγενής, πονετικός στους φτωχούς, και δεν ήφηκε Τούρκο να πειράξει Χριστιανό, κι άμά ΄βλεπεν κανένα, τού ‘μπαινε στα γερά[66].
   Μ’ εσάς είμεστε συγγενείς. Η γιαγιά μου ήταν Χανιώτισσα. Ο μπάρμπας μου ο Χατζ’ Αντώνης ο Μπουρνιάς επαντρεύτηκε δυό φορές. Την πρώτην του γυναίκα και τα παιδιά του τά ΄σφαξαν οι Τούρκοι στα ΄21, και του πήραν όλο το βιός του. Σαν επληγώθηκεν εδώ σε μάχη, εσώθηκε με καΐκι στα Ψαρά. Στην Καταστροφή επολέμησε σα θεριό τούς Τούρκους κ’ επήρε πολλές πληγές.

      [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 62-63]

                                   8. Διήγησις Παπά Δημητρίου Χανιώτου
                                                         Αρχιμανδρίτου
                                                          (Εκ Πυραμάς)

   Το χωριό μας, η Πυραμά, έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην Επανάσταση. Σ’ αυτό πρωτοβγήκεν[67] η Επανάσταση. Ο Χατζή Αντώνης ο Μπουρνιάς, ο αρχηγός τότες, ήταν συγγενής μας. Η μητέρα του ήταν Χανιώτισσα.
   Ήταν αξιωματικός στη Γαλλία με το Ναπολέοντα, κ’ επολέμησεν ακόμα και στο Μωριά. Παραμονές τής Επαναστάσεως επήγε, κατά διαταγή τού Υψηλάντη, στη Σάμο κ’ εσυννενοήθηκε με το Λογοθέτη, κι απ’ εκεί έφερε μερικούς φίλους του και με τους χωριανούς του και άλλους Χιώτες έκαμε κατ’ αρχάς ένα σώμα από 300 παλληκάρια, κ’ εβγήκε στην Πυραμά.
   Ήμεινεν εκεί λίγες μέρες, ύστερα επροδόθηκαν από δικούς μας, κ’ επήγαν εις τη θέση «Ψαλλίδα», που είναι μια σπηλιά και σώζεται μέχρι σήμερα.
    Σαν ήρταν οι Σαμιώτες με το Λογοθέτη, ο Μπουρνιάς με 1.000 παλληκάρια ενώθηκε μ’ αυτούς, κ’ έκλεισαν τούς Τούρκους στο Κάστρο και καθώς λένε, το Κάστρο θά ΄πεφτε στα χέρια τως, μα οι Σαμιώτες εσυννενοήθηκαν με τους προύχοντες τής Χιός, που δεν ήθελαν τον πόλεμο, και με τον Πασά, κ’ έφυγαν και τον αφήκαν μοναχό, μόνο με τους Χιώτες.
   Τότες ήρτε πάλι στην Πυραμά και στην είσοδο τού χωριού έβαλε τάμπιες για προφύλαξη τού χωριού του, κ’ έφυγε για τη Χώρα. Σε λίγες μέρες εγύρισε πάλι πληγωμένος και τως λέει: «Φύγετε όσο μπορείτε γρήγορα και κρυφτείτε, γιατί απέτυχεν η Επανάσταση».
   Όλοι τότε ερχίνησαν και ετοιμάζουνταν. Στη μέση τού χωριού μας είν’ ένας πελώριος πύργος Γενουβέζικος. Είχεν τότες ύψος 15 μέτρα και πλάτος δυόμισυ, ούτε πόρτα, ούτε παράθυρο είχεν, παρά μόνο μια κρεμαστή σκάλα.
   Σ’ ευτόν τον πύργο μέσα εφέραν οι Χωριανοί όλα τα πολύτιμα που είχαν, καθώς και τις εικόνες και τα σκεύη τής εκκλησιάς, κ’ έφυγαν αφ’ το χωριό.
   Λέγουν μάλιστα πως επειδή εφοβούνταν μήπως οι Τούρκοι πατήσουν τον Πύργο, έκρυψαν οι επίτροποι τα χρυσαφικά και το χρήμα κοντά στην εκκλησιά του Αγιού Δημητριού, μα κανείς δεν ξέρει το μέρος, γιατί όλοι επέθαναν σκλάβοι.
   Ο Μπουρνιάς, αφού εκανόνισε τα πράματα τού χωριού του και των άλλων Απανωχώρων, εγύρισε κ’ επολεμούσε τούς Τούρκους, έως ότου επληγώθηκε, και τον ήσωσεν ο υπασπιστής του, που τον είχε μαζί του στη Γαλλία στρατιώτη, κ’ επήγε στα Ψαρά. Τη γυναίκα του και τα παιδιά του τά ΄σφαξαν οι Τούρκοι, κ’ επήραν όλην την περιουσία του.
   Μόλις έφτασαν οι Τούρκοι στην Πυραμά, έπιασαν τουφέκι με τις τάμπιες τού χωριού. Σ’ αυτό το μέρος, όντας μικρό παιδί, μού ΄δειχνεν ο πατέρας μου κάτι μεγάλους πίθους σπασμένους, και μού ΄λεγεν πως τους είχαν οι Τούρκοι για να πίνουν νερό.
   Τέλος επατήσαν[68] το χωριό, τό ΄καμαν κονάκι[69], κι από ΄κει εγυρίζαν στα άλλα χωριά. Στο χωριό δεν έμειναν άλλοι παρά κάτι γέροι πολύ[70] και μάλιστα ένας απ’ αυτούς ευρέθηκε στην πλατείαν τού χωριού απάνω σ’ ένα σωρό καμένα άχερα, κάρβουνο γενομένος[71]. Οι Τούρκοι εκατάστρεψαν τ΄ απάνω δυό πατώματα τού πύργου, μα δεν είδαν κανένα μέσα κ’ έφυγαν, κ’ έτσι εσώθηκαν τα σκεύη τής εκκλησιάς, που στολίζουν ως σήμερα τον Πρόδρομο, τη χωριοκκλησιά μας.
   Οι αθρώποι εκρυφτήκαν άλλοι στις κρύφτες που έκαμαν στα χωράφια, άλλοι μες στα δέντρα κ’ οι περισσότεροι έτρεχαν στο Κάβο Μελανιός. Επειδή όμως έλεγαν, πως όποιος πλερώσει τα καΐκια περισσότερο, πιο εύκολα και γρήγορα φεύγει, ο συγγενής μου, ο Γέρω Σωτήρχος, επήρεν ένα καντάρι[72] καλό στο χέρι του, κι ο αδελφός του ένα κόκκινο βόδι κ’ έφυγαν. Σαν έφτασαν στο Κάβο Μελανιός, τά ΄δωσαν αυτά και πήγαν στα Ψαρά. Αφ’ το καΐκι έβλεπαν τους Τούρκους που έσφαζαν τον κόσμο. Ένας Μώρος[73] εκουράστηκεν πια να σφάζει, κ’ ήκατσε να ξεκουραστεί και ν’ αρχίσει πάλι. Ένας δικός μας, κρυμμένος μέσα στα πτώματα είδεν τη σφαγή και μας τά ΄λεγε. Τόσον αίμα χύθηκεν εκεί, που οι πέτρες εβαφτήκαν με αίμα κι ως τώρα φαίνουνταιν κόκκινες.
   Όσοι δεν επρόφτασαν να φύγουν με τα καΐκια, εκρυφτήκαν στα βουνά και στα δέντρα και στις σπηλιές. Στη θέση «Καταβολάδα» υπάρχει μια σπηλιά και μια μεγάλη πέτρα απάνω σ’ αυτή. Εκεί έφτασεν ο Πουλάδης αφ’ το χωριό με τη γυναίκα του και το παιδί του το μικρό. Πριν κρυφτούν εμάλλωσαν, γιατί ο άντρας επέμενε να κρύψουν αλλού το μωρό, κ’ η γυναίκα δεν ήθελε να χωριστεί αφ’ το παιδί της. Οι Τούρκοι εκεί που γύριζαν τα βουνά, ήρταν και σ’ εκείνο το μέρος κ’ εκάθισαν απάνω στην πέτρα, κι από κει ετραβούσαν κ’ εσκότωναν όσους έβλεπαν. Με την πρώτην τουφεκιά το παιδί ερχίνησε να φωνάζει, κ’ έτσι τούς ανακάλυψαν. Τη γυναίκα, επειδή ήταν όμορφη, την επήραν μαζί των ως και το παιδί, τον άντρα τον επήραν πάρα κει σ’ έναν πλάτανο πολύ μεγάλο και τον εσκότωσαν. Μέσα σ’ αυτόν τον πλάτανο, που σώζεται ως σήμερον, ήταν κρυμμένοι 12 χωριανοί κ’ έβλεπαν το μαρτύριό του κρατώντας την αναπνοή τως.
   Πολλοί ακόμα εσωθήκαν στη σπηλιά τής Παναγιάς τής Αγιογαλούσαινας, όχι μόνο χωριανοί μας αλλά απ’ όλην τη Χιό. Γι’ αυτό και κάθε χρόνο επήγαιναν πολλοί απ’ όλην τη Χιό κ’ επροσκυνούσαν την Παναγιά, που η εκκλησιά της είναι θεόχτιστη, στην είσοδο μιανής σπηλιάς. Γι’ αυτήν τη σπηλιά λεν πως χρειάζουνται 40 μέρες για να την περάσει κανείς όλην και να φτάσει στη θάλασσα. Κι εγώ είχα την τύχη να τη ΄δω. Στον τοίχο είδα πολλά ονόματα γραμμένα και το όνομα τού Γρηγορίου, Μητροπολίτου Χίου. Είδα και κάτι πελώρια και ασυνήθιστα κόκκαλα ανθρώπινα και τον Αράπη πέτρα γενομένο. Γιατί, όπως λεν, ένας μόνο Τούρκος Αράπης ετόλμησε να μπει μέσα και να προχωρήσει ως εκεί, που ήταν κρυμμένος τόσος κόσμος, μα μόλις ήκουσε φωνές κ’ ήτρεξε να ειδοποιήσει τούς άλλους, τον ήκαμεν πέτρα η Παναγιά.

      [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 65-67]

                                
                                        9. Διήγησις Μαρίας Αγγελικούση
                                                       (Εκ Καρδαμύλων)

   Στην Επανάσταση εμείς είμεστεν κρυμμένοι στη Γριά[74], μα σε κάμποσες μέρες, εφάγαμεν πια ό,τι είχαμεν κ’ επεινούσαμεν. Εμείς ετρώγαμεν ρίζες και χορτάρια τού βουνού, μα είχα έναν αγοράκι τριώ χρονών, και τού ΄δωκα μισό κουκκί κ’ ήγλυφεν, και το καίγουνταν η καρδιά μου.
   Τότες ήρτεν ένα Κόνσουλας[75] εις το χωριόν κ’ ήστειλεν αθρώπους στα βουνά κ’ εφωνάζαν, πως ο Κόνσουλας είπεν, όσοι έρτουν εις το χωριό και προσκυνήσουν, δεν θα πάθουν τίποτι.
   Εγώ ήθελα να πάμε, για να μη χάσω το παιδί μου, που τό ΄βλεπα πως ήλυωσεν και τού ΄ρχουνταν λιγοθυμίες αφ’ την πείνα, μα ο πάππους σας δεν ήθελεν με κανέναν τρόπον. «Οι Αγαρηνοί, ήλεγεν, δεν έχουν εμπιστοσύνην και θα μας σφάξουν». Μα εγώ που δεν εμπόρουν να βλέπω το παιδί μου να πεθαίνει ομπρός στα μάτια μου;
   Του λέω: «Εγώ θα πάω με το παιδί, κι ό,τι θέλει ο Θεός ας μας κάμει». Κ’ έτσι μ’ εφήκαν κ’ επήγα. Επήγαν κι άλλοι άντρες και γυναίκες, και τους άντρες τους είχαν βαρμένους[76] μέσα στου Σπανού το σπίτι, εδεκεί στη Φονόπετραν, κάτω κάτω, που πάμε για το Μάρμαρο.
   Τις γυναίκες τις είχαν όξω.
   Εγώ είχα καθισμένο το παιδί στο λαιμό μου αποσκελωτά[77]. Ένας Τούρκος ήτρωγε ψωμί. Τό ΄δεν το παιδί μου κ’ ήπιασεν τα κλιάματα, κ’ εφώναζε: «Πεινώ, πεινώ, ψωμί, ψωμί!».
   Ο Τούρκος τού ΄δωκε λιγάκι ψωμί κι εκείνο ερρίχτηκεν επάνω στο ψωμί και τό ΄φαγεν αμάσητο. Εξανάκλαψε και του ζήταν κι άλλο. Τότες...Χριστέ και Παναγιά μου! Βλέπω το μαχαίρι τού Τούρκου ν’ αστράφτει, νοιώνω έναν κούνημα και βλέπω το κεφαλάκιν τού παιδιού από δω και το σωματάκιν του από κει.
   Ύστερα εσφάξαν όλους τούς άντρες που ήταν κλεισμένοι στου Σπανού, και μας επήραν εμάς και μας επηγαίναν εις την Χώρα.
   Εδεκεί στο Πλατανάκι εκάτσαν να φαν και να πιούν και νερό. Νά κ’ έρκεται έναν άλλο μπουλούκι αφ’ τη Χώρα.
   Οι Τούρκοι που μας είχαν εμάς, τους είπαν εκεινών! «Πού πάτε; Αν πηγαίνετε στα Καρδάμυλα, ετελείωσεν η δουλειά». Εκείνοι εθυμώσαν κ’ έβγαλαν τα μαχαίρια κ’ ετσακωθήκαν. Τότες ένας μονόφταρμος[78] μπαίνει μες στη μέση και λέει: «Για τ’ όνομα τού Προφήτη πάψετε. Αντί να σκοτωθούμεν εμείς, ας σκοτώσομεν τις Γκιαούρισσες». Κι αρχίζει τότες μια σφαγή, έναν κακό… Εγώ εκυλίστηκα μέσα στα αίματα και μ’ επήραν για σκοτωμένη. Ύστερι έφυγαν, μα πριν να φύγουν ο μονόφταρμος εχτύπαν από δυό μαχαιριές εις την κάθε μια, για να τις αποτελειώσει.
   Μα εβιάζουνταν να φύγει, ο κόσμος πολύς, και τις ήδινε γρήγορα γρήγορα τις μαχαιριές!
   Εμένα μού ΄δωκε μια στην πλάτην και μια στην κοιλιά. Ελιγοθύμησα… Σαν μού πέρασεν η λιγοθυμιά, είδα τ’ άντερά μου χυμένα! Σκίζω αφ’ τα φουστάνια, κάμνω φασκιά, και την δένω καλά… Η Παναγιά μού ΄δωκεν κουράγιο, και άιντε άιντε, σιγά σιγά, πάω στου Μώρου τη σπηλλιά. Εκεί ήταν κι άλλοι χωριανοί κι ένας συγγενής μας.
   Εκεί μού ΄βαλαν τ’ άντερα μέσα στην κοιλιά και μού ΄καμναν ρεμέντια[79]. Ύστερι[80] μ’ επήγαν με καΐκι στο Μωριά, κ’ εκεί αντάμωσα και πάλι τον πάππου σου.
   Άμα εσιάξαν τα πράματα[81], εγυρίσαμεν, κ’ ήρταμε στο χωριό.
   Μια μέρα είδα έναν Τούρκο μονόφταρμο στην πόρτα και μου ζήταν ψωμί. Τον εγνώρισα. Ήταν εκείνος ο μονόφταρμος, που είπεν να μας σφάξουν και που μού ΄δωκεν τις μαχαιριές… «Πήγαινε στην κάταραν τού Θεού, του λέγω, σκύλλε».
   Ευτός εκατάλαβεν πως τον εγνώρισα κι ήφυγεν και ποτές πια δεν εξαναφάνηκε στο Χωριό.

      [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 76-78]


                                           10. Διήγησις Μαριγώς Σώτροπα
                                                              (Εκ Λιθίου)

   Από τη Βέσσα κι απ’ άλλα μέρη ήρταν στο Λιθί κ’ εκρύφτηκαν, ως που να βρουν καΐκια να φύγουν. Βεσσιανοί το λοιπό, μαζί με Λιθονομούσους επήγαν κ’ εκρύφτηκαν σε ένα σφάραγγα[82].
   Μια από τις οικογένειες που εκρύφτηκαν εκεί ήταν τού Γιώργη τού Δημίδη από το Λιθί, που είχε κ’ ένα παιδί μικρό.
   Σαν επήγαν οι Τούρκοι στο Λιθί, δυό τρεις επέρασαν πλάι από το σφάραγγα κι άκουσαν το παιδί που ήκλαιγε. Επήγαν το λοιπόν κοντά στην άκρια τού σφάραγγα, κ’ είδαν έναν που είχε βγει για να δει αν φαίνονται πουθενά Τούρκοι. Τον ερωτούν τότες οι Τούρκοι: «Πολλοί ΄ναι μέσα;». Λέει ο άθρωπος: «Πολλοί είναι».
   «Πες τους, λέει, να ΄βγουν όλοι όξω».
   Σε τούτο το αναμεταξύ εκείνοι που ήταν μέσα στο σφάραγγα ήκουσαν τούς Τούρκους που μιλούσαν, κ’ είπαν στη μητέρα τού παιδιού να το κάμει να σωπάσει, να μην κλαίει. Επειδή όμως δε μπορούσε να σωπάσει, της το ρίξανε μέσα στο σφάραγγα το καμένο[83], κ’ επήγε κάτω πολύ βαθειά.
   Σαν εβγήκαν απάνω τούς είπαν οι Τούρκοι: «Αμμέ το παιδάκι πού είναι; Άντε να το φέρετε γρήγορα». Επήγαν κάτω, επροσπάθησαν να το βγάλουν, αλλά δεν μπόρεσαν, κ’ έτσι το καμένο το παιδάκι επέθανε εκεί μέσα.
   Εκείνους που έπιασαν τούς έφεραν στη Χώρα, κ’ ύστερι[84] τους επήγαν στην Ανατολή και τους επούλησαν σκλάβους. Μια από την οικογένεια Κολότου προ 15 χρόνια ακόμη εζούσε στα Βρουλά, κ’ ήρκουνταν μάλιστα τακτικά στο Λιθί, κ’ ήπαιρνεν το εισόδημα που της ανήκε αφ’ το χωράφι της. Άλλη μια από την οικογένεια Αργετάκη, που την ελέγαν Αργεντού, ήταν μέσα στο Κάστρο δούλα και μετά χρόνια κατόρθωσαν να την πάρουν με δυσκολία.

   [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 82]

                                        
                                    11. Διήγησις Μαρίας Αγγελικούση
                                                       (Εκ Καρδαμύλων)

   Στην Επανάσταση εμείς είμεστεν κρυμμένοι στη Γριά[85], μα σε κάμποσες μέρες, εφάγαμεν πια ό,τι είχαμεν κ’ επεινούσαμεν. Εμείς ετρώγαμεν ρίζες και χορτάρια τού βουνού, μα είχα έναν αγοράκι τριώ χρονών, και τού ΄δωκα μισό κουκκί κ’ ήγλυφεν, και το καίγουνταν η καρδιά μου.
   Τότες ήρτεν ένα Κόνσουλας[86] εις το χωριόν κ’ ήστειλεν αθρώπους στα βουνά κ’ εφωνάζαν, πως ο Κόνσουλας είπεν, όσοι έρτουν εις το χωριό και προσκυνήσουν, δεν θα πάθουν τίποτι.
   Εγώ ήθελα να πάμε, για να μη χάσω το παιδί μου, που τό ΄βλεπα πως ήλυωσεν και τού ΄ρχουνταν λιγοθυμίες αφ’ την πείνα, μα ο πάππους σας δεν ήθελεν με κανέναν τρόπον. «Οι Αγαρηνοί, ήλεγεν, δεν έχουν εμπιστοσύνην και θα μας σφάξουν». Μα εγώ που δεν εμπόρουν να βλέπω το παιδί μου να πεθαίνει ομπρός στα μάτια μου;
   Του λέω: «Εγώ θα πάω με το παιδί, κι ό,τι θέλει ο Θεός ας μας κάμει». Κ’ έτσι μ’ εφήκαν κ’ επήγα. Επήγαν κι άλλοι άντρες και γυναίκες, και τους άντρες τους είχαν βαρμένους[87] μέσα στου Σπανού το σπίτι, εδεκεί στη Φονόπετραν, κάτω κάτω, που πάμε για το Μάρμαρο.
   Τις γυναίκες τις είχαν όξω.
   Εγώ είχα καθισμένο το παιδί στο λαιμό μου αποσκελωτά[88]. Ένας Τούρκος ήτρωγε ψωμί. Τό ΄δεν το παιδί μου κ’ ήπιασεν τα κλιάματα, κ’ εφώναζε: «Πεινώ, πεινώ, ψωμί, ψωμί!».
   Ο Τούρκος τού ΄δωκε λιγάκι ψωμί κι εκείνο ερρίχτηκεν επάνω στο ψωμί και τό ΄φαγεν αμάσητο. Εξανάκλαψε και του ζήταν κι άλλο. Τότες...Χριστέ και Παναγιά μου! Βλέπω το μαχαίρι τού Τούρκου ν’ αστράφτει, νοιώνω έναν κούνημα και βλέπω το κεφαλάκιν τού παιδιού από δω και το σωματάκιν του από κει.
   Ύστερα εσφάξαν όλους τούς άντρες που ήταν κλεισμένοι στου Σπανού, και μας επήραν εμάς και μας επηγαίναν εις την Χώρα.
   Εδεκεί στο Πλατανάκι εκάτσαν να φαν και να πιούν και νερό. Νά κ’ έρκεται έναν άλλο μπουλούκι αφ’ τη Χώρα.
   Οι Τούρκοι που μας είχαν εμάς, τους είπαν εκεινών! «Πού πάτε; Αν πηγαίνετε στα Καρδάμυλα, ετελείωσεν η δουλειά». Εκείνοι εθυμώσαν κ’ έβγαλαν τα μαχαίρια κ’ ετσακωθήκαν. Τότες ένας μονόφταρμος[89] μπαίνει μες στη μέση και λέει: «Για τ’ όνομα τού Προφήτη πάψετε. Αντί να σκοτωθούμεν εμείς, ας σκοτώσομεν τις Γκιαούρισσες». Κι αρχίζει τότες μια σφαγή, έναν κακό… Εγώ εκυλίστηκα μέσα στα αίματα και μ’ επήραν για σκοτωμένη. Ύστερι έφυγαν, μα πριν να φύγουν ο μονόφταρμος εχτύπαν από δυό μαχαιριές εις την κάθε μια, για να τις αποτελειώσει.
   Μα εβιάζουνταν να φύγει, ο κόσμος πολύς, και τις ήδινε γρήγορα γρήγορα τις μαχαιριές!
   Εμένα μού ΄δωκε μια στην πλάτην και μια στην κοιλιά. Ελιγοθύμησα… Σαν μού πέρασεν η λιγοθυμιά, είδα τ’ άντερά μου χυμένα! Σκίζω αφ’ τα φουστάνια, κάμνω φασκιά, και την δένω καλά… Η Παναγιά μού ΄δωκεν κουράγιο, και άιντε άιντε, σιγά σιγά, πάω στου Μώρου τη σπηλλιά. Εκεί ήταν κι άλλοι χωριανοί κι ένας συγγενής μας.
   Εκεί μού ΄βαλαν τ’ άντερα μέσα στην κοιλιά και μού ΄καμναν ρεμέντια[90]. Ύστερι[91] μ’ επήγαν με καΐκι στο Μωριά, κ’ εκεί αντάμωσα και πάλι τον πάππου σου.
   Άμα εσιάξαν τα πράματα[92], εγυρίσαμεν, κ’ ήρταμε στο χωριό.
   Μια μέρα είδα έναν Τούρκο μονόφταρμο στην πόρτα και μου ζήταν ψωμί. Τον εγνώρισα. Ήταν εκείνος ο μονόφταρμος, που είπεν να μας σφάξουν και που μού ΄δωκεν τις μαχαιριές… «Πήγαινε στην κάταραν τού Θεού, του λέγω, σκύλλε».
   Ευτός εκατάλαβεν πως τον εγνώρισα κι ήφυγεν και ποτές πια δεν εξαναφάνηκε στο Χωριό.

      [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 76-78]


                                       12. Διήγησις Σταματίας Ασπιώτου
                                                         (Εκ Καρδαμύλων)

   Τότες εις την Καταστροφήν[93] ο πατέρας μου, Νικόλας ο Φράγκος (ή Γιαλλούρης), επήρεν τήν φαμέλιαν του κ’ επήε[94] στη Μεγάλην Βίγλαν κ’ εκρύφτηκε εις τον Φούρνο[95]. Σαν ήκουσεν πως εφύγαν οι Τούρκοι ήρτεν εδώ κ’ είχεν τα γυναικόπαιδα μαζζεμένα στου Χαζζή-Ισμαήλη και στου Σπανού, κι όσοι ήσαν άξιοι ήβγαν[96] από μίαν αραμάδαν[97], τους άλλους τούς εκράτησαν, κ’ εδιάλεξαν όσους ήθαν[98] κ’ εσφάξαν.
   Έμειναν καμμιά εκατοστή παιδάκια κ’ εκλιώγαν[99], γιατί εδιψούσαν. Ο πατέρα[100] μου ηύρεν ένα κολοκύπιν[101] – μετάγγι[102] - , επήρεν αφ’ το πηγάδιν νερόν, κ’ επότισέν τα όλλα. Ως που να πα στο σπίτιν του και να γυρίσει ηύρεν τα μισά πεθαμμένα.
   Ήτα μια βάρκα στη Λίμνον[103] πίκουπα[104]. Επήεν με τον κουνιάδον του, τον θείον μου και την εσιάξαν. Εδεκεί στων Κοντοκώστηδων είχε γυψέλια[105] μέλι. Επήεν να πάρει μέλι. Επήε να κατήβει τον τοίχον, κ’ επαρρησιάστην[106] ένας Τούρκος. Ήριξέν[107] του ο πατέρας μου και τον εσκότωσεν.
   Ήμπαν εις την βάρκαν τρεις οικογένειες, και με το κουππίν επήγαν εις τα Ψαρά. Εκεί ηύραν άγυρα κατάγυρα[108] τάμπιες[109]. Ήσαν σωκλεισμένοι, κ’ εις το Ξώκαστρο βαρέλια μπαρούτι, κ’ είχεν βγαρμένα τα τιμόνια τών καραβιών, για να πουντελλώσουν[110] εκεί και μη φύγουν.
   Εκεί ευρέθην ο Κονταναγνώστης, κ’ εσύναξεν καμμιά κοσαριάν ανομάτους[111] Καρδαμυλλίτες. Μέσα σ’ αυτούς ήταν ο Τσατήρης, ο Γιώργης ο Πίττας, ο πατέρας μου ο Νικόλας ο Φράγκος και άλλοι για να βοηθήσουν τών Ψαριανών.
   Ο Κονταναγνώστης ήξερε Σολομωνικήν[112] και τους είπε: «Παιδιά θα πατηθούμεν[113]». Κ’ εκείνοι τού ΄παν: «Κόψε μ’ αγά μου ν’ αγιάσω, Καρδαμυλλίτη». Επήρε τότε κ’ εκείνος τ’ ασκέριν του και τις φαμίλιες τως, κ’ ηύρεν ένα Σαμιώτικον καράβι, κ’ έφυγεν, κ’ επήεν εις τον Μωριάν. Σε 24 ώρες εγίνην ο πόλεμος κ’ εκαταστρεφτήκαν τα Ψαρά…

         [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 105-106]


                                   13. Διήγησις Παπά Μιχ. Χαλκιά
                                                 (Εκ Καρδαμύλων)

   Από τον πάππου μου κι από πολλούς γέρους ήκουσα πως σαν ήρταν οι Τούρκοι στο χωριόν, ο Παπά Πέτικας με κάποιον Καμπίλην ετραβήξαν κατά τον Πέζουλαν. Εκεί είδαν 15 γυναικόπαιδα, ένας Τούρκος ομπρός κ’ ένας οπίσω. Εταμπουρωθήκαν τότες πίσω από κάτι κρεμμούς[114]. Ρίχτει ο Παπάς πρώτος κ’ εσκότωσεν τον έναν Τούρκο, ρίχτει κι ο Καμπίλης, μα δεν επέτυχεν  τον άλλον, μόνον ο άλλος παίρνει μάνι μάνι το σιναχλίκιν[115] τού σκοτωμένου και παίρνει δρόμον. Εκάμαν 15 μέρες να φανούν πια Τούρκοι στο χωριό.
   Εδεκεί στον Γιόσωναν[116] ήταν η εύριά[117] του. Μιαν ημέραν επήγαινεν εις τας Αμάδες, η γυναίκα του και το παιδί του καβάλα. Απαντά τους ένας Τούρκος και τους φωνάζει: «Ντουρ! Παπά». Εστάθηκεν εκείνος. Του λε ο Τούρκος: «Κατήβασε το γυναίκα, να κάτσω εγώ». Λε του: «Καλά αφεντάκι. Στάσου να ξεφορτώσω το δικέλλι[118] και να κατήβει η Παπαδιά». Λέει στην παπαδιά: «Πιας[119], παπαδιά, το τουφέκι μου να ξεφορτώσω». Ξεφορτώνει το δικέλλι. Ο Τούρκος εβάσταν το καπίστρι[120] τού μουλαριού. Του δίνει μια σκουντιάν, τον ρίχτει κάτω και μπήγει το δικέλλι με τέτοιον τρόπον που ο λαιμός τού Τούρκου να βρίσκεται μέσα στα σκέλια τού δικελλιού. Τον ήφηκεν εδεκεί, κ’ επήεν εις την δουλειάν του. Ευτό εγίνηκεν ύστερι αφ’ την Καταστροφήν κάμποσα χρόνια.

   Μετά τη Σφαγή ήσαν έτοιμες 300 φαμέλιες νά ΄ρτουν εις το χωριό, μα εφοβούνταν. Τότες η Κυβέρνηση ήστειλεν 60 ζαφτιέδες[121] με τον Ισμαήλ Μπέη να φυλάγουν το χωριό. Ευτός σαν ήρτεν εδιάταξεν να του πηγαίννει κάθε άθρωπος μιαν όρνιθαν την ημέραν με τη σειράν του. Τι να κάμουν οι Γέροντες. Εσυλλογιστήκαν να γράψουν εις τον Καπιτά Αναγνώστην, που ήταν εις την Ανατολήν. Εκείνος γράφει γράμμαν εις τον Ισμαήλην και του λε: «Να σηκωθείς να φύγεις αφ’ το χωριό μου, αμέσως τώρα γιατί θά ΄ρτω να σας σφάξω όλλους». Έστειλεν το γράμμα στους Γέροντες τού χωριού να του το δώσουν. Ο Γέροντας Χατζή Μυλωνάς ετόλμησεν και του το πήγε μ’ έναν άλλον. Εδώκαν τού το αφ’ το πισινόν παραθύρι τού σπιτιού. Εκείνος το διάβασεν, ύστερι τό ΄σκισεν και τους εσιχτίρδισεν[122] απ΄ εκεί. Το βράδυ όμως το σκέφτηκεν καλά το πράμα. Επήρεν τούς ζαφτιέδες κ΄ έφυγεν κατά τον Τρυπητήν. Έβαλε φωτιά στο ρουμάνιν[123], κ’ έφυγεν εις τη Χώρα.

   [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 107-108]


14.    Διήγησις Μαρίας Σκαρλάτου
                                                        (Εκ Βολισσού)

   Σαν έμαθαν οι αθρώποι στο χωριό πως έρκουνταιν οι Τούρκοι έτρεξαν άλλοι στον Κάβο Μελανιό, για νά ΄βρουν καΐκι να φύγουν κι άλλοι στις σπηλλιές, για να κρυφτούσι. Είχαν ξεπροβάλει στις Αζηλές και με φωνές και τουμπελέκια εκατηβαίναν την Κατάβαση. Ο Μπάρμπα Διακογιάννης[124] εφύτευγε συκιές στο Ροδώνα. Οι εργάτες τρομασμένοι τού ΄λεγαν να φύγουν. Εκείνος δεν ήθελε, μόνον τούς έλεγε: «Ας κάμομεν ακόμα κανένα διάστολα[125]». Κ’ έτσι εφύτεψεν όλες τις συκιές κ’ ύστερι εφύγαν. Και τώρ’ ακόμη σώζεται όλλη η σειρά τών συκιών ευτωνών στο χτήμα τού Νικολάκη τού Τζορμπά.
   Στις σπηλλιές που είναι στη θέση Λαγκάδια και στα χωράφια τού Παπά Φωκά εκρυφτήκαν πολλές οικογένειες. Οι Τούρκοι που εσκορπίσαν σε όλλα τα μέρη, επήγαν κι από πάνω απ’ αυτές τις σπηλλιές κ’ εχορεύγαν. Είχαν μάλιστα κ’ έναν αφ’ τη Βολισσό που τους ήπαιζε βιολί κ’ ετραγούδαν κι όλας… Έναν παιδάκι μέσα στη σπηλιά ήγκλαιγε. Ο βιολιτζής ήκουσεν τα κλιάματα και για να δώσει είδησην ετραγούδαν:
                                         «Σφάξε μάννα το παιδί,
                                           να γλυτώσεις τη ζωή».
   Οι Τούρκοι που δεν ήκουσαν τα κλιάματα τού ΄παν: «Τ’ είν’ αυτά που τραγουδάς;». Κι ευτός έξυπνος εποκρίθηκε: «Τσάκισμαν[126] έν τού τραγουδιού!». Κ’ έτσι εκατόρθωσαν κ’ εσώπασαν το παιδί κ’ οι Τούρκοι δεν επήραν χαμπάρι κ’ εσωθήκαν όλλοι.

   [Στυλιανού Βίου: Η Σφαγή τής Χίου εις το στόμα τού Χιακού λαού, Επανέκδοση Ομηρείου Πνευματικού Κέντρου Δήμου Χίου, Χίος 1987, σελ. 109]

                [Επιμέλεια-υπομνηματισμός: Λεωνίδας Πυργάρης]


                                   Β΄) Οι σφαγές τής Χίου τού 1822 
                                  (του Κώστα Βούκουνα-καθηγητή Μηχανολόγου)                                                       
   Πριν 188 χρόνια, σαν τέτοιες μέρες Μεγάλης Εβδομάδας - συμπίπτουν φέτος και ημερολογιακά - το νησί γνώρισε τις φρικαλεότητες τών Τούρκων που έκαμαν τα μάτια όλου τού κόσμου να στραφούν πάνω του, τις γνωστές σφαγές . Ας δούμε το ιστορικό : 
   Στις 27 Απριλίου 1821, ο Υδραίος Ιάκωβος Τομπάζης φτάνει στη Χίο με 25 πλοία, με σκοπό να παρακινήσει τούς Χιώτες να εξεγερθούν κατά τών Τούρκων. Στέλνει κάποιον ψαριανό να μεταφέρει το μήνυμα τής επανάστασης στην ύπαιθρο και στα χωριά, γιατί γνώριζε την αντίθετη στάση τών προκρίτων και των κατοίκων τής πόλης. Τρεις Δημογέροντες πήγαν «στου Πασά τη βρύση» και επικοινώνησαν μαζί του κρυφά. Εξήγησαν τούς λόγους που δεν μπορούσαν να δώσουν βοήθεια, επειδή ο περισσότερος πληθυσμός ήταν άοπλος, άπειρος κι απροετοίμαστος. Επίσης τού εξήγησαν ότι οι επιπτώσεις στον πληθυσμό τών Ελλήνων κατοίκων τής Χίου, όπως και των άλλων Χιωτών που είχαν εγκατασταθεί εκτός τού νησιού (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη) θα ήταν τραγικές. Έτσι παρακάλεσαν τον Τομπάζη να φύγει από το νησί. Μετά από 3 μέρες, ο στόλος εγκατέλειψε άπρακτος το νησί. 
   Οι Τούρκοι πληροφορήθηκαν το γεγονός τής άφιξης τών ελληνικών πλοίων έξω από το νησί, κάλεσαν τούς Δημογέροντες (Μικέ Βλαστό, Ιωάννη Πατρικούση και Χατζή Πολυχρόνη Διοματάρη), για να τους πάρουν πληροφορίες. Οι Δημογέροντες αρνήθηκαν ότι γνωρίζουν κάτι σχετικά και οι Τούρκοι τούς ζήτησαν να καλέσουν κι άλλους προκρίτους. Στη συνέχεια, ήρθαν 10 πρόκριτοι και ο Μητροπολίτης Πλάτων με το διάκονό του Μακάριο Γαρρή. Οι Τούρκοι τούς φυλάκισαν στη σκοτεινή φυλακή τού Κάστρου. Επιπλέον, οι Τούρκοι ζήτησαν από τους Χιώτες να παραδώσουν ό,τι όπλα είχαν και να μην κυκλοφορούν τις βραδινές ώρες. 
   Από τον Οκτώβρη τού 1821 οι Τούρκοι είχαν ζητήσει στρατιωτική βοήθεια από το Σουλτάνο. Πράγματι, ήρθαν 1000 στρατιώτες από την Κωνσταντινούπολη και 200 από την Κρήτη. Το Γενάρη τού 1822 τρεις Χιώτες πρόκριτοι, οι Θ. Ράλλης, Ι. Σκυλίτζης και Π. Ροδοκανάκης φτάνουν στην Κωνσταντινούπολη ως ενέχυρα και ρίχνονται στη φυλακή. Το Σάββατο 11 Μαρτίου τού 1822 ο Αρχηγός τής Επανάστασης στη Σάμο, Λυκούργος Λογοθέτης, φτάνει στη Χίο με το Χιώτη Μπουρνιά και με 2.500-4.500 άνδρες (ο στόλος ήταν 8 μπρίκια και 30 βοηθητικά πλοία). Η απόβαση τού Λογοθέτη έγινε ταυτόχρονα στον κόλπο τής Αγίας Ελένης και στην Αγκάλη.
   Στο μεταξύ είχαν ειδοποιηθεί αρκετοί Χιώτες, οι οποίοι έσπευσαν να ενωθούν με τους άνδρες τού Λογοθέτη. Ο Βαχήτ Πασάς στέλνει δύο τμήματα στρατού, ένα για να εμποδίσει την απόβαση και ένα άλλο στον Κάμπο, για να πλευροκοπήσει την αποβατική δύναμη τού Λογοθέτη. Αρχικά, οι μάχες γέρνουν προς την πλευρά τών Ελλήνων. Οι Τούρκοι αναγκάζονται να κλειστούν στο Κάστρο. Ο Μπουρνιάς με τους στρατιώτες του χτυπούνε τούς Τούρκους από το Παλαιόκαστρο (σημερινά σχολεία Βουνακίου). Στο ύψωμα τής Παναγίας Τουρλωτής μια ομάδα από Σαμιώτες κανονιοβολούν την πόλη. Άλλοι επαναστάτες οχυρώνονται στο «Ψωμί» (Μπέλλα Βίστα), στο λόφο «Ασωμάτων»(Ευαγγελίστρια) και στον Κάτω Γιαλό. 
   Η απελευθέρωση τής Χίου έγινε δεκτή από τους Χιώτες μ’ ένα αίσθημα φόβου σχετικά με την έκβαση τής Επανάστασης. Μάλιστα, πολλοί Χιώτες πλούσιοι φεύγουν από το νησί. Μόλις οι Τούρκοι στην Κωνσταντινούπολη μαθαίνουν το γεγονός τής Επανάστασης τής Χίου, στέλλουν τον τουρκικό στόλο με ναύαρχο τον Καρά Αλή. Στις 30 Μαρτίου 1822, ο τουρκικός στόλος (46 πλοία και 7000 στρατιώτες) φτάνει στο βόρειο τμήμα τού νησιού. 
   Λίγες ώρες μετά, ενώνονται με άλλους ομοεθνείς τους που βγήκαν από το Κάστρο και ξεκινούν τη σφαγή, τις λεηλασίες και το κάψιμο τής πόλης. Ο Λογοθέτης και ο Μπουρνιάς αποχώρησαν προς το εσωτερικό τού νησιού, λέγοντας το σύνθημα « ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Τη Μεγάλη Παρασκευή, 31 Μαρτίου 1822, καίγεται ο ναός τής Τουρλωτής και δίνεται το σύνθημα στους Τούρκους για γενική αιματοχυσία και αποτέφρωση τής πόλης. Από εκείνη τη μέρα και για 4 μήνες φτάνουν Τούρκοι κατάδικοι από τις απέναντι τουρκικές ακτές, με σκοπό το φόνο, τη λεηλασία και τα λάφυρα. Υπολογίζεται ότι κατέφθασαν 40.000 Τούρκοι άτακτοι εκείνη την περίοδο. Ταυτόχρονα, ο Βαχήτ Πασάς αναγγέλλει τη διαταγή τού Σουλτάνου να θανατώνονται βρέφη έως 3 ετών, αγόρια και άνδρες άνω τών 12 ετών, γυναίκες άνω τών 40 ετών, να αιχμαλωτίζονται κορίτσια και γυναίκες από 3 έως 40 ετών και αγόρια από 3 έως 12 ετών. Γλίτωναν μόνο όσοι ασπάζονταν το μωαμεθανισμό. Οι περισσότεροι Χιώτες άρχισαν να μετακινούνται προς το εσωτερικό τού νησιού για να σωθούν από το μένος τών Τούρκων. Τα καταφύγιά τους ήταν αρχικά οι Καρυές, το Αίπος, η Νέα Μονή, το μοναστήρι του Αγίου Μηνά και ο Άγιος Γεώργιος ο Συκούσης. Το Μεγάλο Σάββατο, 1η Απριλίου 1822, καίγεται η Σχολή τής Χίου, σφαγιάζονται σχεδόν όλοι, ακόμα και οι λεπροί. Ο Βαχήτ Πασάς είχε εκδώσει διαταγή ότι όσες γλώσσες και αυτιά τού πήγαιναν, τόσα περισσότερα κέρδη θα είχαν. Στις 2 Απριλίου 1822 (Πάσχα) μπαίνουν οι Τούρκοι(15000 άνδρες) στο μοναστήρι τού Αγίου Μηνά από ένα μικρό άνοιγμα που υπήρχε στον περίβολο και σφαγιάζουν τούς 3000 Χιώτες που είχαν κρυφτεί. Στη συνέχεια, πυρπολούν το μοναστήρι. Την ίδια μέρα, το ίδιο γεγονός γίνεται και στη Νέα Μονή. Η κατάσταση γενικεύεται και σε άλλα χωριά τής Χίου. Οι Σαμιώτες εγκατέλειψαν τη Χίο και έπλευσαν προς τα Ψαρά.
   Την Τετάρτη 5 Απριλίου τού 1822, βγάζει ανακοίνωση ο Καρά Αλής , πως όσοι Χιώτες παραδώσουν τα όπλα τους και επιστρέψουν στην πόλη , θα αφεθούν ελεύθεροι (αμνηστία). Μάλιστα, εξασφάλισαν οι Τούρκοι και επιστολή τού φυλακισμένου Μητροπολίτη και των Δημογερόντων, η οποία ανέφερε τις ειλικρινές προθέσεις τών Τούρκων. Οι πρόξενοι τής Αγγλίας, της Αυστρίας και της Γαλλίας ανέλαβαν να μεταφέρουν την πρόταση στους Χιώτες και να τους πείσουν. Οι Χιώτες εμπιστεύθηκαν τούς πρόξενους και άρχισαν να επιστρέφουν και να παραδίδουν τα όπλα τους. Οι πρόξενοι έπαιξαν στα γεγονότα ύποπτο ρόλο: αρκετοί απ’ αυτούς μετέφεραν ειδήσεις στον Βαχήτ λέγοντάς του να μην ενδώσει στους επαναστάτες. Καλούσαν στα σπίτια τους τούς κατατρεγμένους Χιώτες για να τους σώσουν και τους ζήταγαν τεράστια ποσά για να μην τους καταδώσουν. Λαμπρή εξαίρεση αποτέλεσε ο υποπρόξενος τής Δανίας Κωνσταντάκης Θεσσαλονικιός, τον οποίο οι Τούρκοι συνέλαβαν και ανασκολόπησαν στο Βουνάκι. Τον άφησαν να βασανίζεται σε κοινή θέα επί τρεις μέρες μέχρι να ξεψυχήσει.
   Βέβαια, όπως ήταν αναμενόμενο, οι Τούρκοι αθέτησαν το λόγο τους και άρχισαν να σφάζουν όσους κατέβαιναν στην πόλη. Η μεγάλη σφαγή συνεχίστηκε και στην κεντρική Χίο (Βροντάδο, Πιτυός, Θυμιανά και μετά στα Βορειόχωρα). Στο ακρωτήρι τού Κάβο Μελανιός, απέναντι από τα Ψαρά βρήκαν καταφύγιο περίπου 10.000 Χιώτες και περίμεναν τα ψαριανά πλοία να τους μεταφέρουν στα Ψαρά. Δυστυχώς όμως, η μεγάλη θαλασσοταραχή τούς στάθηκε εμπόδιο και σφαγιάσθηκαν σχεδόν όλοι από τους Τούρκους με απερίγραπτη λύσσα. 
   Ήταν τόσο πολύ το αίμα τών αθώων, που η θάλασσα «μελάνιασε» γύρω από τον κάβο και την παραλία. Στις 18 Απριλίου, στην Κωνσταντινούπολη σφαγιάζονται 3 Χιώτες όμηροι (Ράλλης, Σκυλίτζης , Ροδοκανάκης) και άλλοι 60 Χιώτες επιφανείς. Στις 23 Απριλίου τού 1822, απαγχονίζονται στην τάφρο τού Κάστρου τής πόλης ο μητροπολίτης Πλάτων, ο διάκονός του Γαρρής και 9 πρόκριτοι. Στη συνέχεια, θανατώνονται με τον ίδιο τρόπο και οι δημογέροντες που ήταν φυλακισμένοι ανά δέκα. Τα σκοτωμένα σώματά τους χλευάζονται από τους Τούρκους, οι οποίοι τα ρίχνουν μετά στη θάλασσα.
   Λίγες μέρες μετά την καταστροφή, σχεδιάστηκε ναυτική επίθεση τού στόλου τών τριών ναυτικών νησιών εναντίον τού τουρκικού στόλου στο στενό τού Τσεσμέ. Στις 18 Μαΐου, πραγματοποιήθηκε η πρώτη επίθεση. 
   Οι Έλληνες έκαναν αρκετές ζημιές στον τουρκικό στόλο αλλ’ απέτυχαν να πυρπολήσουν τη ναυαρχίδα τού Καρά Αλή. Την 1η Ιουνίου τού 1822, ο Κωνσταντίνος Κανάρης μαζί με τον Ανδρέα Πιπίνο και 40 ψαριανούς ξεκίνησαν από τα Ψαρά με 2 πυρπολικά και 4 περιπολικά πλοία και αφού μετέλαβαν τών Αχράντων Μυστηρίων, μπήκαν στο στενό τής Χίου με βόρειο άνεμο. Κρύφτηκαν και περίμεναν να βραδιάσει. Τέλειωνε τότε το ραμαζάνι τών Τούρκων και ξεκινούσε η γιορτή τού μπαϊραμιού. Στην τουρκική ναυαρχίδα επικρατούσε χαρά και κέφι, με πολλούς καλεσμένους και κάποιες δυστυχισμένες αιχμάλωτες, περίπου 2.000 άτομα. Τότε τα δύο πυρπολικά κατάφεραν να μπουν ανάμεσα στα τουρκικά πλοία. Ο Κανάρης κατευθύνθηκε κατά τής ναυαρχίδας τού Καρά Αλή , ενώ ο Πιπίνος κατά τής υποναυαρχίδας. 
   Ο Κανάρης τά κατάφερε να πυρπολήσει την ναυαρχίδα , ενώ ο Πιπίνος δεν τα κατάφερε, γιατί βιάστηκε κι έγινε αντιληπτός από τους Τούρκους. Η ναυαρχίδα όμως τυλίχθηκε στις φλόγες και μετά ανατινάχθηκε, σκοτώνοντας και τον Καρά Αλή. Στις 7 Ιουνίου, εξαπολύεται και τρίτο γιουρούσι τών μαινόμενων Τούρκων στα Μαστιχοχώρια. Έτσι ολοκληρώνεται η καταστροφή τού νησιού. 
   Το νησί ερημώθηκε. Οι Τούρκοι έφεραν από τον Τσεσμέ άλλους 600 Χριστιανούς για να μαζέψουν τη μαστίχα. Αυτοί όμως αγνοούσαν την καλλιέργειά της και οι Τούρκοι αναγκάστηκαν ν’ αφήσουν ελεύθερους αρκετούς Μαστιχοχωρίτες για να καλλιεργήσουν τούς σχίνους. Μετά την καταστροφή, από τους 117.000 - 130.000 Χριστιανούς που ήταν ο τότε πληθυσμός τής Χίου, έμειναν περίπου 1800 - 2000 άνθρωποι. 21.000 ήταν οι φυγάδες (κατέφυγαν στα Ψαρά, Τήνο, Σύρο, Άνδρο, Αγκώνα, Τεργέστη, Μασσαλία, Οδησσό, Μάλτα, Λονδίνο) και 52.000 οι αιχμάλωτοι. Υπολογίζουμε δηλαδή ότι σφαγιάσθηκαν περίπου 52.000 Χιώτες. Η καταστροφή τής Χίου συγκλόνισε όχι μόνο τον Ελληνισμό, αλλά και όλη την Ευρώπη. 
   Οι εφημερίδες έγραφαν άρθρα εκφράζοντας τόν αποτροπιασμό τους για τη μεγάλη σφαγή. Βιβλία κυκλοφορούσαν στην Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία και οι φιλέλληνες προσπαθούσαν να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη για να βοηθήσουν τα θύματα. Από τη μεγάλη σφαγή τής Χίου εμπνεύστηκε ο μεγάλος Γάλλος ζωγράφος Ντελακρουά και ο Βίκτωρ Ουγκώ στο ποίημά του «Το Ελληνόπαιδο». Ο Εθνικός ποιητής τής Κύπρου Βασίλης Μιχαηλίδης, αρκετά χρόνια αργότερα, θα καταθέσει τη δική του πινελιά - διαμαρτυρία για τις φρικαλεότητες τών Τούρκων, με το ποίημα του «η Χιώτισσα». (Υπάρχει στην ιστοσελίδα :http://www.erevos.com/michaelides/chiotissa/chiotissa.htm) 

Βίκτωρ Ουγκώ: Το Ελληνόπουλο - L'enfant 
(Απόδοση στα ελληνικά: Κωστής Παλαμάς)

Τούρκοι διαβήκαν, χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα.
Η Χίο, τ' όμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα,
με τα κρασιά, με τα δεντρά
τ' αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια
και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια
καθρέφτιζε μεσ' τα νερά.

Ερμιά παντού. Μα κοίταξε κι απάνου εκεί στο βράχο,
στου Κάστρου τα χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο
κάθεται, σκύβει θλιβερά
το κεφαλάκι, στήριγμα και σκέπη του απομένει
μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη
μεσ'την αφάνταστη φθορά.

Φτωχό παιδί, που κάθεσαι ξυπόλυτο στις ράχες
για να μην κλαις λυπητερά, τί ΄θελες τάχα νά 'χες
για να τα ιδώ τα θαλασσά
ματάκια σου ν'αστράψουνε, να ξαστερώσουν πάλι
και να σηκώσεις χαρωπά σαν πρώτα το κεφάλι
με τα μαλλάκια τα χρυσά;

Τι θέλεις άτυχο παιδί, τι θέλεις να σου δώσω
για να τα πλέξεις ξέγνοιαστα, για να τα καμαρώσω
ριχτά στους ώμους σου πλατιά
μαλλάκια που του ψαλιδιού δεν τάχει αγγίξει η κόψη
και σκόρπια στη δροσάτη σου τριγύρω γέρνουν όψη
και σαν την κλαίουσα την ιτιά;

Σαν τι μπορούσε να σου διώξει τάχα το μαράζι;
Μήπως το κρίνο απ' το Ιράν που του ματιού σου μοιάζει;
Μην ο καρπός απ'το δεντρί
που μεσ' στη μουσουλμανική παράδεισο φυτρώνει,
κι έν' άλογο χρόνια εκατό κι αν πιλαλάει, δε σώνει
μεσ'απ' τον ίσκιο του να βγει;

Μην το πουλί που κελαηδάει στο δάσος νύχτα μέρα
και με τη γλύκα του περνάει και ντέφι και φλογέρα;
Τι θες κι απ΄ όλα τούτα τ' αγαθά;
Πες. Τ' άνθος, τον καρπό; Θες το πουλί;
Διαβάτη, μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι:
Βόλια, μπαρούτι θέλω. Να!




[1] Λέει.
[2] Τούρκοι στρατιώτες από τα βάθη τής Ανατολής.
[3] Οι καημένοι, οι δυστυχείς.
[4] Μικρά μαχαιράκια.
[5] Κλαδευτήρια.
[6] Άφησαν.
[7] Έσφαζαν.
[8] Από στέγη σε στέγη.
[9] Χύτρα. Τουρκ. hereni.
[10] Μόλις.
[11] Οι σφαίρες. Τουρκ. kurcun=σφαίρα.
[12] Τον κατέλαβε.
[13] Ψηλός πυρετός.
[14] Ήταν κατάκοιτος.
[15] Θεραπείες, γιατροσόφια. Λατ. remedium=αντιφάρμακο.
[16] Το τετραβάγγελο αυτό σώζεται στην οικογένεια Πλουμή με κατάδηλα τα ίχνη τής θάλασσας.
[17] Κάπου, σε κάποιο σημείο, πουθενά.
[18] Κεντητά μαντήλια. Τουρκ. cevre.
[19] Επιστάτρια τού λουτρού.
[20] Κρύφθηκε.
[21] Κρύψεις.
[22] Κοπέλλι=υπηρέτης.
[23] Λιθάρια τού ποταμού.
[24] Η στέγη τού σπιτιού η κατασκευασμένη από θραύσματα κεράμων (αρχ. όστρακα) αναμειγμένα με πηλό.
[25] Μπορούσε.
[26] Κάπνιζε.
[27] Πτώματα. Τουρκ. les=πτώμα, ψοφίμι.
[28] Σώθηκε, τελείωσε.
[29] Δεν μού άρεσε.
[30] Αλτ.
[31] Ενός, κάποιου.
[32] Πλατεία.
[33] Απόσπασμα.
[34] Δραπέτευσα.
[35] Αγροφύλακας.
[36] Νόμιζαν, πίστευαν.
[37] Τον έσφαξε, πετσόκοψε.
[38] Εισέβαλαν.
[39] Αναταραχή.
[40] Φορές.
[41] Το «πελέκημα»=τη σφαγή.
[42] Τοποθεσία τών Μεστών.
[43] Οπισθάγκωνα, πισθάγκωνα.
[44] Γλαστρόκωλο το=πυθμένας πήλινου αγγείου.
[45] Έτσι, τοιουτοτρόπως.
[46] Κάπου, σε κάποιο μέρος.
[47] Συνάντησε.
[48] Προσποιήθηκε.
[49] Έφυγε, αναχώρησε.
[50] Ονομάσθηκε έτσι επειδή σύχναζε στο μοναστηριακό κτήμα του καλογήρου «Γιάσοφου» (Ιωσαφάτ).
[51] Σιγά σιγά.
[52] Σ΄εκείνο ακριβώς το μέρος, εκεί.
[53] Τον χτυπώ κατακέφαλα.
[54] Τά ΄χεν τεντωμένα=ενν. τα πόδια. Δηλαδή: είχε πεθάνει.
[55] Εξοργισμένος, θυμωμένος.
[56] Ακρωτήριο τής ΒΔ Χίου, όπου έγινε αληθινή γενοκτονία τών Χιωτών από τα λυσσασμένα στίφη τών Τούρκων. Είχαν συγκεντρωθεί εκεί, για να διαφύγουν προς τα Ψαρά και την Εύβοια, οι απελπισμένοι άμαχοι Χιώτες, τους οποίους συστηματικά εξόντωσαν οι Οθωμανοί.
[57] Μόλις.
[58] Τους κατοίκους τής πόλεως Χίου.
[59] Ειρωνικά: μας κατάσφαξαν.
[60] Υπάκουσαν, συμμορφώθηκαν στις υποδείξεις.
[61] Απευθύνεται προς τον Ιωάννη Δ. Χανιώτη, γιό τού ιερέα Δ. Χανιώτη.
[62] Το μεσαίο δοκάρι που στηρίζει τη στέγη.
[63] Αγριελιά.
[64] Με το Ναπολέοντα Βοναπάρτη.
[65] Αξιωματικός.
[66] Τον επέπληττε έντονα, του επετίθετο.
[67] Πρωτοξεκίνησε.
[68] Κυρίευσαν, λεηλάτησαν.
[69] Σταθμό, ορμητήριο.
[70] Γέροι πολύ=άτομα πολύ προχωρημένης ηλικίας, βαθέος γήρατος.
[71] Κάρβουνο γενομένος= απανθρακωμένος, καμένος.
[72] Μεταλλική ζυγαριά.
[73] Μαύρος, αράπης.
[74] Βουνό πάνω από τα Καρδάμυλα.
[75] Πρόξενος. Λατ. consul (=ύπατος).
[76] Βαλμένους, τοποθετημένους.
[77] Επίρρημα τροπικό: «με τα σκέλη ανοιχτά». Δηλαδή, το μικρό παιδί τοποθετείται επί του αυχένος, με τα δυό του πόδια να κρέμονται αριστερά και δεξιά αυτού που το βαστάζει.
[78] Μονόφθαλμος.
[79] Θεραπείες, γιατροσόφια.
[80] Ύστερα, κατόπιν.
[81] Εσιάξαν τα πράματα=ηρέμησε η κατάσταση, επήλθε ηρεμία.
[82] Φαράγγι. Το φαράγγι αυτό απέχει μια ώρα από το Λιθί. Βρίσκεται δυτικά τού χωριού, κοντά στη θάλασσα, στην τοποθεσία «Πίσω». Είναι ευρύχωρο φαράγγι που μπορεί να χωρέσει έως και 200 άτομα.
[83] Το καημένο, το δύστυχο.
[84] Κατόπιν.
[85] Βουνό πάνω από τα Καρδάμυλα.
[86] Πρόξενος. Λατ. consul (=ύπατος).
[87] Βαλμένους, τοποθετημένους.
[88] Επίρρημα τροπικό: «με τα σκέλη ανοιχτά». Δηλαδή, το μικρό παιδί τοποθετείται επί του αυχένος, με τα δυό του πόδια να κρέμονται αριστερά και δεξιά αυτού που το βαστάζει.
[89] Μονόφθαλμος.
[90] Θεραπείες, γιατροσόφια.
[91] Ύστερα, κατόπιν.
[92] Εσιάξαν τα πράματα=ηρέμησε η κατάσταση, επήλθε ηρεμία.
[93] Καταστροφή: η Σφαγή τού 1822.
[94] Επήγε.
[95] Πρόκειται για μια μεγάλη σπηλιά στα Καρδάμυλα.
[96] Βγήκαν, εξήλθαν.
[97] Χαραμάδα, ρωγμή.
[98] Ήθελαν, επέλεξαν.
[99] Έκλαιγαν, θρηνούσαν.
[100] Πατέρας.
[101] Κολοκύθι: νεροκολοκύθα, κούφια στο εσωτερικό της, που τη χρησιμοποιούσαν ως δοχείο προς μετάγγιση υγρών.
[102] Το μετάγγι=το προς μετάγγιση υγρών δοχείο-σκεύος.
[103] Λίμνη νοτίως τού Μαρμάρου Καρδαμύλων.
[104] Επίρρημα τροπικό: αναποδογυρισμένη, ανεστραμμένη.
[105] Κυψέλες. Δυψέλι και γυψέλι=η κυψέλη.
[106] Παρουσιάστηκε, εμφανίστηκε.
[107] Του έρριξε=τον στόχευσε με το όπλο και τον σκότωσε.
[108] Ολόγυρα.
[109] Προμαχώνες. Τάμπια=προμαχώνας. Τουρκ tabya.
[110] Αντισταθούν.
[111] Ανομάτοι<μεσν. ονομάτοι. Οι άνθρωποι.
[112] Σολομωνική: από το κύριο όνομα Σολομών+-ική. «Clavicula Salomonis», δηλαδή «Το Κλειδί τού Σολομώντα»: βιβλίο πρακτικής μαγείας.
[113] Θα πολιορκηθούμε και θα αλωθούμε (=κατακτηθούμε, νικηθούμε).
[114] Γκρεμούς, απότομα βράχια. κρεμός ο: η μεγάλη πέτρα, ο εγκρεμός, γκρεμός. Αρχ. κρημνός.
[115] Σελαχλίκι=η θήκη τής πιστόλας.
[116] Κάμπος τών Καρδαμύλων.
[117] εύρεια η (Καρδ.), «τόπος όπου κρύπτεται κανείς, η κρυψώνα» (Στεφάνου).

[118] το τσατάλι. Δικέλλιον<δίκελλα η<κέλλω (=ωθώ). Σκαπτικό εργαλείο δια του οποίου βωλοσήκωναν τη γη.

[119] Πιάσε.
[120] Η φορβειά τού αλόγου, ημιόνου και όνου αλλά και των αιγοπροβάτων. Λατ. capistrum<caput (=κεφαλή). 
[121] Χωροφύλακες. Τουρκ. zapti=κατάληψη.
[122] Τους διαβολόστειλε.
[123] Το δάσος. Τουρκ. orman.
[124] Διακογιάννης Ζορμπάς: δάσκαλος Βολισσού και ιεροψάλτης τής κεντρικής εκκλησίας.
[125] Διάστολας ο=η σειρά τών φυτεμένων συκιών.
[126] Τσάκισμα: επωδός.